Eén van de meest bekende en fascinerende schilderijen van de 19e eeuw is ongetwijfeld ‘Déjeuner sur l’herbe (Lunch in het gras)’ uit 1863 van Edouard Manet. Dit was het eerste -maar niet tevens het laatste- werk van Manet dat een schandaal veroorzaakte toen het werd tentoongesteld.

Aanstoot én waardering

De meeste critici waren het erover eens dat Manet een talentvol schilder was, maar ze waren verbijsterd over het onderwerp. Waarom zaten twee mannen naast een naakte vrouw? De figuur op de achtergrond was al net zo verontrustend. Door de mannen in hedendaagse kledij te steken, lokte dit een zeer sterke reactie uit van het gewone publiek. Ze zagen zichzelf afgebeeld en hun moraal werd geraakt door de naakte vrouw op de voorgrond.

De voorstelling van de vrouwen was destijds revolutionair, omdat deze geheel realistisch weergegeven was en niet allegorisch geïnterpreteerd kon worden. Het eerste idee was ook om het de titel ‘Le bain (het bad)’ te geven, juist om dit realisme te accentueren. De naakte vrouw is geen geïdealiseerde nimf of godin maar een gewone vrouw of, afhankelijk van de interpretatie, een prostituee.

Naast het directere choqueren met het naakt, leek de Franse kunstschilder (1832–1883) expres te willen spotten met de wetten van het perspectief en de compositorische conventies. Ondanks alle ophef bleef wel overeind dat Manet er in geslaagd was om het schilderij tot een menselijk stilleven te stileren, waarin de esthetische aspecten de provocatie van de naaktheid teniet deden. Gelukkig maar, anders had ‘Déjeuner sur l’herbe’ de tand des tijds waarschijnlijk niet doorstaan.

16e eeuwse Italiaanse meesters als inspiratiebron

Manets werk is gebaseerd op Titiaans ‘Het pastorale (of het landelijke) concert’ uit 1511. Overigens is er aardig wat discussie geweest (zelfs ook met behulp van röntgenonderzoek) of dit werk toegeschreven moet worden aan Titiaan, of aan zijn voorganger Giorgione. Een ‘compromis’ mening is dat Giorgione het werk is begonnen en dat Titiaan het na diens onverwachte dood heeft afgemaakt, iets wat in die tijd wel vaker gebeurde.

‘Het pastorale concert’ vormde echter niet de enige inspiratiebron voor Manet. De houding van de rechterfiguur was gekopieerd van een gravure, ‘Het Paris oordeel’ (1517) van Marcantonio Raimundi (ca. 1480–1534). In diens originele context was het gebaar van de man logisch, maar in het werk van Manet valt het lastig te verklaren. Ook het werk van Raimundi staat niet op zichzelf: het is een uitwerking van een tekening van Rafaël. De creatie van Manet is in die zin dus een combinatie van twee eeuwenoude werken die vlak na elkaar zijn geschilderd.

Manet heeft op zijn beurt allerlei kunstenaars na hem op ideeën gebracht. Een directe reactie kwam van zijn nog beroemdere landgenoot Claude Monet. Hij schilderde in 1865/66 zijn eigen ‘Déjeuner sur l’herbe’. Monet wilde ook een landschap schilderen met figuren, maar zonder de ambiguïteit en connotaties van de versie van Manet. Zelf ben ik wel benieuwd of Georges Seurat zo’n twintig jaar later enige schatplichtigheid richting Manet heeft willen verwerken in zijn ‘Een zondag op La Grande Jatte’. Het trio op de voorgrond zou wellicht een verwijzing zijn naar de twee mannen en de naakte vrouw van Manet. Bovendien stond het eiland La Grande Jatte destijds bekend om de prostitutie.

Nog meer ophef

In de afgelopen decennia zijn er tal van werken verschenen die direct terug te voeren zijn op ‘Déjeuner sur l’herbe’, waarvan er een aantal de draak mee steken, maar ook dat is een vorm van inspiratie natuurlijk. Een kleine bloemlezing vindt u op deze pagina van het kunstblog Vensters.

Eentje daarvan die veel (bedoelde) ophef veroorzaakte was de hoes van Bow wow wows ‘The last of the Mohicans’. De Britse popgroep spinde namelijk wel garen bij de publiciteit die er rondom dit album ontstond. Zangeres Annabella Lwin kroop in de rol van de naakte vrouw van Manet. Verschillende Britse platenverkopers weigerden de plaat destijds te verkopen. Maar de verkoopcijfers logen er niet om. Ik denk dat deze consternatie zich in het huidige tijdsgewricht heel anders ontwikkeld zou hebben (los van het feit dat albumhoezen nu commercieel minder belangrijk zijn). Lwin was namelijk slechts vijftien jaar in 1982 …

Bronnen:

• Schilderkunst van A tot Z, Rebo Productions
• Meesters der Schilderkunst: Titiaan, Lekturama
• 1001 Schilderijen die je gezien moet hebben, Librero
• Invloeden binnen de Westerse kunst – David Gariff, Librero
• Vensters kunstmagazine
• Véronique De Graeve. ‘Impressionistische schilderkunst?Een onderzoek naar begripsdifferentiatie gebaseerd op grondige analyses van …’. Masterproef Kunstwetenschappen, Universiteit Gent.

(Uitgelichte afbeelding: Le déjeuner sur l’herbe, Édouard Manet (1863). Musée d’Orsay, Parijs.)