‘Dedicated to all the former angels, but especially to Yasujiro [Ozu], François [Truffaut] and Andrej [Tarkovsky].’

Deze boodschap verschijnt in de aftiteling van een van mijn favoriete films: Der Himmel über Berlin. De titel zegt het al, de film van regisseur Wim Wenders speelt in Berlijn, vlak voor de val van de Muur. Een interessant tijdsgewricht voor dit verhaal over twee engelen die terneergeslagen mensen een steuntje in de rug geven. Damiel en Cassiel, in overcoats en met staartje, zien het Berlijnse leven aan zich voorbij trekken. Alleen kinderen zijn zich bewust van hun aanwezigheid. Damiel, de hoofdpersoon, een sterke rol van Bruno Ganz, wordt gaandeweg verliefd op de ‘aardse engel’, trapeze-artieste Marion.

Zwarte vingers van de krant

Damiel ontmoet een acteur (Peter Falk) bij een koffietentje. Hij is een ‘gevallen engel’ die de verveelde Damiel warm maakt voor het aardse leven: ‘Rook en drink koffie. En weet je wat nog beter is, als je het tegelijk doet.’ Damiel’s verliefdheid voor Marion draagt daar nog een steentje aan bij. Uiteindelijk maakt hij de keuze om aards te worden en eindelijk ‘een kat te kunnen voeren en zwarte vingers van de krant te krijgen’. Als het moment daar is waarop Damiel op aarde neerkomt verandert de film van zwart-wit naar kleur. Hij komt, met harnas, terecht aan de goede kant van de Muur. Zijn hoofd bloedt maar dat deert hem niet. Het eerste wat hij wil proberen is koffie en een sigaret.
In de zoektocht naar Marion blijkt het circus waar ze werkte opgedoekt. Hij vindt haar uiteindelijk bij een concert van Nick Cave and The Bad Seeds. Na het concert, in een nachtclub, komen Marion en Damiel samen. Vanaf dat moment gaat het verhaal niet meer om hen maar om ons allemaal.

Spoorloos

In deze betoverende film wordt niet onthuld hoe Damiel, Cassiel en de anderen in het engelenbestaan terecht zijn gekomen. Los van de religieus-historische achtergrond van de engel natuurlijk, houdt die vraag je na twee uur wel bezig. Ik las onlangs over de Amerikaanse dichter Weldon Kees¹ en al zoekende kwam ik terecht bij een andere dichter, Sándor Petőfi². Beiden zijn spoorloos verdwenen. Dit lijstje breidde zich uit met de filmpionier Louis le Prince³ en kunstenaars Henri Van Straten⁴ en Bas Jan Ader⁵. Ze zijn van de aardbodem verdwenen(?), althans de manier waarop ze verdwenen is nooit opgehelderd.

Rol als ober

Bestond bij hen een sterke behoefte te vluchten of te verdwijnen? Daar kunnen we allerlei theoretische filosofieën op los laten. Als voorbeeld noem ik een bekende theorie van Sartre; volgens hem zijn wij ‘veroordeeld vrij te zijn’. Die vrijheid kan echter verstikkend en verdovend werken. Om dit uit te leggen noemt de Franse Nobelprijswinnaar het voorbeeld van een ober. Die ober, die net iets te ijverig en te correct is, speelt de rol van een ober. Hij verwordt tot een object, bedoeld voor andere mensen. Het tegenovergestelde dus van werkelijk vrij zijn, als ondefinieerbaar en veranderlijk wezen. Het bestaan verlost van externe invloeden. Het ware bewustzijn.
De goede verstaander leest dit ook in Peter Handke’s Lied vom Kindsein. Handke, een virtuoos wat betreft poëzie in film, is co-auteur van het sterke scenario. Bruno Ganz citeert het ontroerende gedicht aan het begin van Der Himmel.
Kozen deze benoemde dichters en vrije denkers ervoor, in hun poging dat ware bewustzijn te onderzoeken, te verdwijnen? Waren ze hun rol zat, wilden ze ‘vrij’ blijven?

Verlichte dichters

Is het niet een mooi idee om te geloven dat zij net als in Wenders’ cultfilm, als engelen in ons midden zijn. Ze helpen ons daar op z’n tijd daadwerkelijk in het bewust-zijn. Wie zouden er beter geschikt zijn deze taak op zich te nemen? Verlicht verschijnen ze in Antwerpen, Boedapest of San Francisco en bezorgen ons een prettige rilling, kippenvel. Op een onbewaakt ogenblik in de trein of tijdens een wandeling halen ze ons kort uit onze rol. Let maar op, heb geduld, het gebeurt …

Dit artikel is een aangepaste versie van het artikel dat eerder verscheen op nutblog.nl

Bronnen: bfi.org.uk, criterion.com, p.o.v., rogerebert.com, wimwendersstiftung.de en Wikipedia
(Uitgelichte afbeelding: © Wim Wenders Stiftung – bron: DFF – Deutsches Filminstitut & Filmmuseum e.V., Frankfurt)

1. Weldon Kees (1914–verdwenen in 1955), Amerikaans dichter en schilder. Verdween op 41-jarige leeftijd vlakbij huis in San Francisco. ↩︎
2. Sándor Petőfi (1823–verdwenen in 1849), Hongaars dichter. Verdween op 26-jarige leeftijd tijdens een slag bij Segesvár. ↩︎
3. Louis Le Prince (1842–verdwenen in 1890), ‘vader’ van de film. Verdween op 50-jarige leeftijd tijdens een treinrit van Parijs naar Dijon. ↩︎
4. Bas Jan Ader (1942–verdwenen in 1975), Nederlands conceptueel kunstenaar. Verdween op 33-jarige leeftijd voor de kust van Ierland tijdens een poging de Atlantische Oceaan over te steken. ↩︎
5. Henri Van Straten (1892–verdwenen in 1944), Vlaams kunstenaar. Verdween op  51-jarige leeftijd toen hij te voet op weg was van Antwerpen naar Kalmthout. ↩︎