A mythical blue, out of which white chiselled Elzévir capitals rise like the rocks of Ithaca, or do they float as William H. Gass sees them, ‘like a chain of white islands, petals shaken on a Greek sea.’ ¹

Dit talige citaat beschrijft het omslag van een evenzo mythisch boek uit 1922: Ulysses, de veelgeprezen roman van de Ierse schrijver James Joyce (1882–1941). Krantenverkoper Leopold Bloom en schrijver Stephen Dedalus nemen ons daarin mee op een intense reis door Dublin tijdens een willekeurige zomerdag.

De titel refereert aan de held van Homerus’ epische gedicht de Odyssee, Joyce legt in de ervaringen van de personages een reeks parallellen tussen het gedicht en zijn roman. Kenmerkend zijn de experimentele literaire stijlen die de auteur in zijn roman gebruikt. Dit resultaat geeft je zelfs de beste cursus creatief schrijven niet. De inhoud van het boek is uitputtend geanalyseerd en dat onderdeel laat ik verder ook graag over aan de geleerden.

De fascinatie van een ontwerper

John Morgan, een Brits ontwerper en Professor ‘Entwurf, Typografie und Buchkunst’ aan de Kunstakademie Düsseldorf, is gefascineerd door het boek. Niet zozeer door de inhoud, hij las het vuistdikke werk onlangs pas in zijn geheel, maar door de vorm en het ontwerp. Morgan (1973) staat te boek als een zorgvuldige zelfs ingetogen typograaf. Hij ‘zette’ het gebedenboek van de Anglicaanse kerk en deed de branding voor de Sloveense hoofdstad Ljubljana.

In november bezocht ik een lezing van hem op de Van Eyck Academie, daar bleek dat hij over het omslag en de typografie van Ulysses’ eerste editie uren kan praten. Hij deelde zijn onderzoek en fascinatie naar de ooit verboden roman met ons: de zoektocht van de Ierse auteur naar de perfecte kleur blauw om zijn jarenlange arbeid te omsluiten.

Dertien miljoen verzameld op een boekenkar

Volgens Morgan deed de Franse drukker van de eerste twee edities van Ulysses, zijn uiterste best om het juiste blauw te vinden. De kleurmonsters die Darantière naar Parijs meenam – hier huiste de uitgever, Shakespeare and Company – kwamen steeds nét niet overeen met het blauw van de Griekse vlag uit die periode (zie foto).

Uiteindelijk bracht dat hem naar Beieren, waar hij het juiste blauw vond, echter niet op het juiste papier. De oplossing was om de juiste kleur op wit karton te steendrukken (lithografie), zo kwam het beoogde grieksblauw tot stand.
Zoals Gass al opmerkte, resulteerde dat in een eerste druk met een mythisch blauw omslag waar tegenwoordig op veilingen tienduizenden euro’s voor gevraagd wordt. Het anderhalve kilo en 730 pagina’s tellende resultaat werd door Joyce in een brief aan zijn geldschieter beschreven als ‘the Greco-Bavarian telephone directory’.

De reis van Morgan eindigt in Austin, Texas om daar de ongeveer veertig aanwezige edities uit 1922 in een archief te bekijken. Je kunt je de foto van de archivaris met de boekenkar voorstellen. Morgan duikt daar door een microscoop in het blauw van de Griekse zee; het omslag van nummer 17, zijn favoriete versie.
Overigens is het zetwerk van de titel verre van perfect. De vakidioot ziet dat de kerning (overhang) niet klopt, er zit een gat tussen ‘UL’ en ‘YSSES’. Maar goed, if it’s perfect it ain’t real, hoorde ik laatst en daar ben ik het mee eens.

Friesevlagblauw met spreekstreepjes

Ulixes, de geslaagde Nederlandse vertaling, is van Erik Bindervoet en Robbert-Jan Henkes. De titel honoreert de Latijnse vertaling van Odysseus en de typografie is hierin in overeenstemming gebracht met de wensen van Joyce.
Ik vroeg Henkes wat hun overwegingen waren voor de vormgeving van de uitgaven:

–Hoe zit het met ‘de eisen die Joyce stelde aan de typografie’? Wat waren dit voor eisen?
‘Die typografische eisen van Joyce waren allereerst het gebruik van spreekstreepjes en geen ‘perverted commas’ zoals hij aanhalingstekens noemde. Die waren gebruikelijk in Frankrijk, waar het boek werd gedrukt, maar niet in Engeland, waar voorpublicaties verschenen. Hij wilde ook eigenlijk geen inspringende spreekstreepjes, maar uitspringende, die links van het tekstblok staan (zie voorbeeld links). Wij hebben hem daarin – eindelijk! voor het eerst ter wereld in de geschiedenis – gevolgd in onze Ulixes.’

–De Nederlandse paperback-editie heeft weer een ander kaft-ontwerp dan de hardback, zonder blauw. Wat was voor jullie het belang van dat ‘friesevlagblauw’, dichtbij het originele omslag blijven?
‘Wij maken van het grieksblauw friesevlagblauw, als verwijzing naar de reclame indertijd voor Friese Vlag Goudband koffiemelk, uit onze doornrooskleurige jeugd. Het stofomslag van de eerste druk van Ulixes (zie afbeelding onder) zit dichter bij de kleur van Ulysses dan de latere Athenaeum paperback-editie, maar goed, blauw is blauw zullen we maar zeggen. Het verhaal erachter telt.

Over andere uitgaves en eerdere vertalingen hebben we ons niet bekommerd bij het kiezen van een kleur.
Auteur Patrick Lateur heeft trouwens zijn magnifieke Odyssee-vertaling expres ook in een blauw stofomslag laten steken, iets donkerder dan Ulixes, als saluut zeg maar.’

–Volgens John Morgan is er een relatie met het wapen van de stad Zürich en de kleur van de trams aldaar, met de keuze van het blauw van de omslag. Terwijl het grieksblauw eerder uit het verhaal stamt. Met andere woorden, in hoeverre komt het blauw voort uit de inhoud en in hoeverre is het beïnvloed door externe invloeden?
‘De kleur van het stofomslag, of de kaft, moest blauw zijn als de Griekse vlag. Joyce had op het laatste moment de Homerische hoofdstuktitels geschrapt, dus de verwijzing naar Homerus bleef beperkt tot de titel. Misschien wilde hij het met de kleur nog wat aanzetten, we weten het niet. Hij bemoeide zich, net als Johan Cruijff, graag overal mee, dat is zeker.
Wat John Morgan zegt, hoor ik voor het eerst. Als hij met overtuigende schriftelijke aanwijzingen komt dat Joyce het wapen van Zürich wilde vereeuwigen, geloof ik het graag. Maar het is net als met Finnegans Wake (andere titel van de schrijver, red.): je mag erin lezen wat je wilt, zolang je het maar leest.’

Met dank aan Robbert-Jan Henkes voor zijn toeschietelijke woorden.

Bronnen:
Video van lezing John Morgan over Ulysses tijdens The Most Beautiful Czech Books of the Year 2018
Eye 83

(Afbeeldingen: met dank aan: Sotheby’s, Inc.)