Cultuurhistorica Sara Hoogveld werkte voor Filmhuis Gouda en Het Kijkhuis in Leiden en schreef al eerder goed ontvangen gastbijdragen voor ons blog.
In dit eerste deel van een drieluik gaat Sara de diepte in en onderzoekt de invloed van het werk van Vermeer op de hedendaagse cinema.

Al eerder schreef ik over Vermeer en met mij vele anderen. Zoveel als er over hem geschreven is, zo weinig is er over hem bekend. Wat we afleiden uit zijn schilderijen is het domein van de fantasie. Wetenschappers uit alle windstreken vullen het aan met wat we denken te weten over het dagelijks leven in de zeventiende eeuw. Het is niet alleen de belangstelling voor de schilder zelf die van tijd tot tijd herleeft. De rust en ruimte waarmee hij de vrouwen op zijn schilderijen omgeeft, roepen een gemoedstoestand op die over vele eeuwen heen reikt.

Rust vinden in alledaagse bezigheden

De vroegmoderne tijd was een tijd van ontluikend zelfbewustzijn. De beslotenheid van de middeleeuwse kloostertuin maakte plaats voor een nieuw privilege, de afzondering in huiselijke intimiteit. René Descartes was niet de enige die zich afzonderde om tot diepere inzichten te komen. Waar welgestelde mannen de ruimte hadden om zich terug te trekken in hun studeervertrek, was het voor vrouwen veel moeilijker om ruimte voor zichzelf te vinden. Als we Vermeer realistisch opvatten, vonden ze juist rust in alledaagse bezigheden.
De aandacht voor muziek, het schrijven van een brief of het schenken van de melk suggereert ook een ander soort aandacht, die voor het eigen innerlijk. Ook vrouwen waren dan even met zichzelf alleen. Op de schilderijen denken we bedachtzame vrouwen te zien. Vermeer maakte hun gedachten bijna tastbaar zonder de geheimen daarvan prijs te geven. Schoonheid in een volmaakte, kleine wereld. Bestond die kleine wereld echt of verbeeldde hij zijn eigen streven naar perfectie? Maar waar vond hij die dan? Hij deelde het huis met zijn vrouw, schoonmoeder en elf hongerige kinderen. Rustig en stil zal het daar niet zijn geweest. En eenmaal buiten op straat begon niet alleen de welvaart maar ook de rampspoed van de zeventiende eeuw.

Vastleggen van een zuiver moment

Vermeer sloot de wereld buiten en liet alleen het daglicht binnen. Een landkaart of een schilderij aan de muur refereerde nog wel eens aan een wereld overzee. Maar bij het restaureren van de schilderijen komen er ook elementen in beeld die later weer verwijderd zijn. Wilde hij zo meer ruimte creëren voor de speling van het licht? De vrouw met de waterkan onderbreekt haar ochtendritueel om de zon te begroeten door het voorzichtig geopende raam. Vermeer filterde het zonlicht zoals alleen hij dat kon, naar een zacht en helder daglicht. Of de vrouw zo zuiver is als de waterkan doet vermoeden, is eigenlijk niet de vraag. Hij schilderde hier een zuiver moment. De weelde van een gouden eeuw met inktzwarte rafelranden heeft voor mij geen betekenis zonder het gouden zonlicht van Johannes Vermeer. Goudgeel en het blauw van de lapis lazuli waren niet langer voorbehouden aan hemelse taferelen. De vrouwen van Vermeer zijn niet heilig maar ze hebben voor mij wel een spirituele gave. Het zonlicht komt zowel van buiten als van binnen.

Vermeers invloed op fotografie en film

Ik denk nog vaak aan een verhaal van de dorpspastoor, ter voorbereiding op de eerste communie. Het ging over een mannetje dat steeds meer spullen verzamelde. Dit ging door totdat zijn hele huis in duisternis gehuld was; er was geen ruimte meer voor de zon. Niets nieuws, in de zeventiende eeuw hadden de Hollanders ook al teveel spullen in een duister interieur. Een uitzonderlijk moderne kunstenaar opende de vensters naar binnen. Zijn weergave van een helder ogenblik inspireerde niet alleen negentiende-eeuwse genreschilders als Christoffel Bisschop. De nalatenschap van Vermeer vind je ook in fotografie en in de filmkunst.
Maar dit is een onderwerp voor een volgend artikel.

Bronnen:
Marjorie E. Wieseman – Vermeer’s Women: Secrets and Silence, Yale University Press, 2011
Roger Chartier, Philippe Ariès, Renée de Roo-Raymakers, Georges Duby
– Geschiedenis van het persoonlijk leven: Van de Renaissance tot de Verlichting, Agon, 1989
Vermeer was zijn tijd vooruit – Trouw

(Uitgelichte afbeelding: Vrouw met waterkan – Johannes Vermeer (ca. 1662-1665). Metropolitan Museum of Art, New York.)