Het mooie van kunst is dat een bepaald werk of kunstenaar, bekend of onontgonnen, je ineens in de greep kan krijgen. Een andere levensfase, een aansprekende toelichting of een nieuw perspectief maken dat er zich telkens weer ontdekkingen kunnen ontvouwen. Ik raakte een paar maanden geleden, wellicht al in mentale voorbereiding op deze nieuwe blogsite, in de ban van de Duitse schilder uit de Romantiek, Caspar David Friedrich (1774–1840).

Het begon met het schilderij ‘De wandelaar boven de nevelen’ (1818). Het toont een adembenemend uitzicht op de in nevelen gehulde bergen (links). Het intrigerende is dat we de afgebeelde figuur (in wie ik even Baudelaire dacht te herkennen, maar die werd pas 3 jaar later geboren) op de rug kijken. Het laat je daardoor op twee gedachten hinken: enerzijds geniet je als kijker mee van het mooie panorama, maar anderzijds vraag je je af wat de gedachten en gevoelens zijn van deze eenzaam aandoende man die een beschouwende houding heeft aangenomen. Een prettig onaangenaam kiezen tussen mens en natuur?

Het uitdrukken van de innerlijke kant was volgens Friedrich belangrijker dan het afgebeelde natuurschoon: “De taak van de schilder is niet de natuurgetrouwe weergave van lucht, water, rotsen en bomen, maar zijn ziel, zijn gevoel moet erin weerspiegeld zijn.” Deze zingevende manier van kijken, die in de Romantiek voor het eerst duidelijk naar voren komt, wordt een voorwaarde voor het begrijpen van moderne kunst, met name van de abstracte schilderkunst.

Een ander bekend werk van Friedrich is ‘Krijtrotsen op Rügen’ uit hetzelfde jaar als ‘De wandelaar boven de nevelen’. Het laat een vergezicht zien over de zee vanuit de krijtrotsen van de Stubbenkammer, een bergketen op het eiland Rügen. Dit is niet zo ver van Friedrichs geboorteplaats, het aan de Oostzee gelegen Greifswald. De rechter figuur heeft net zo’n contemplatieve pose aangenomen als de wandelaar van hierboven. De middelste man lijkt zich angstvallig vast te houden aan een graspol. De scherpe rotsen begrenzen het landschap en veroorzaken daarmee juist de behoefte aan de weidse verte.

De tegenstelling tussen angst en verlangen roept een spanning op die veel van Friedrichs werken kenmerkt. Hij gebruikt vaak motieven als mist, schemering en duisternis die een geheimzinnige sluier over alle dingen leggen. Hiermee opent hij de weg voor een religieuze interpretatie: de symbolen staan voor vergankelijkheid, dood en uiteindelijk voor de bevrijding van de ziel, hetgeen versterkt wordt door de passiviteit van de getoonde personages die hun leven lijken te overpeinzen.

Kunstkenners wijzen verder op de traditionele kledij waarin Friedrich zijn personages hult: het symboliseert volgens hen zijn sympathie voor de Duitse burgerij die kort voordien Napoleon had verjaagd. Hiermee raakt hij ook het thema van de vergankelijkheid door middel van de tegenstelling tussen de oude en de nieuwe orde. Na zijn dood raakte Friedrich al snel in de vergetelheid, maar in de 20e eeuw werd zijn werk herontdekt en discussiëren liefhebbers erover of zijn visioenen de wereldse geschiedenis gelden of de hemelse wereld van geloof. Dat raakt wellicht de daadwerkelijke intentie van Friedrich: doorlopende bespiegelingen rondom de interpretatie van de wereld.

Bronnen:
Anna-Carola Krausse – Geschiedenis van de schilderkunst
Rebo Productions – Schilderkunst van A tot Z
Wikipedia

(Hoofdafbeelding: De wandelaar boven de nevelen, (1817–1818) © SHK/Hamburger Kunsthalle/bpk, foto: Elke Walford)