Morgen gaat de wintertijd weer in. Het verzetten van de klok is de laatste jaren een onderwerp van discussie. Vanuit verschillende perspectieven, o.a. economische, biologische, klimatologische en ook gewoon praktische, valt er genoeg over te zeggen. Weeronline voegde de afgelopen week nog een nieuwe paragraaf toe aan deze heikele kwestie door te opperen om de klok een half uur te verzetten.

De strijd tegen de moderne kloktijd dateert niet van gisteren. Een van de bekendste voorbeelden is natuurlijk Charlie Chaplin met zijn film ‘Modern Times‘ uit 1936. Maar hij was niet de eerste. In 1894 probeerde de Franse anarchist Martial Bourdin de chronometerkamer van Greenwich op te blazen. Vlak daarvoor had het Verenigd Koninkrijk zich de nul meridiaan toegeëigend. Door de komst van de telegrafie en de trein was het nodig dat het overal in het land even laat was. Ironisch genoeg ontplofte Boudins bom een half uur te vroeg en rondom het geplande tijdstip had hij het tijdelijke voor het eeuwige verwisseld.

Het Engelse besluit was voor sommigen een teken dat de globalisering en de tirannie van de gelijktijdigheid zich concreter gingen manifesteren, al is niet met zekerheid te zeggen of dat ook Boudins motief was. Zijn daad kan nochtans worden gezien als een poging om het almaar complexer worden van de wereld een halt toe te roepen of als een terugverlangen naar de eenvoud van de tijd, waarin je werkte totdat iets ‘klaar’ was. Er ontstond een angst dat deze mechanische obsessie met de tijd iedereen weldra zou knechten en opjagen.

Het verhaal van Boudin inspireerde de Vlaamse toneelschrijver Paul Porveur tot een nieuw stuk, ‘Tirannie van de tijd’ dat hij uiteindelijk met collega’s Stefan Hertmans en Claire Swyzen schreef. Het ging in november 2005 in première bij het Zuidelijk Toneel, onder regie van Matthijs Rümke. De kern van het toneelstuk, zo valt ook op te maken uit de aantekeningen van dramaturg Cecile Brommer, betreft de crisis waarin de mens verkeert die zijn onmacht over de tijd ervaart.

In het stuk worden 9 personen ten tonele gevoerd die op perron 2 van station wachten op een trein. Zij bevinden zich, zoals de schrijvers dit noemen, in een ‘plooi van tijd en ruimte’, in de fractie van een seconde tussen de aanslag en de dood. Elk personage heeft zo zijn of haar eigen worsteling met de tijd vanuit diverse invalshoeken.

Personage ‘Hij3’ bijvoorbeeld maakt zich druk om het indelen van de dag. Hij probeert de chaos te beheersen en zijn dagelijks ritme te ijken op basis van allerlei elementen die buiten hem staan, zoals de hoorbare aankomst en vertrek van een buurman. ‘Zij1’ kampt met de angst van het ouder worden, om uit de tijd te geraken. De anderen voeren een vergelijkbare (verloren) strijd, bijvoorbeeld tegen het verlies van de vruchtbaarheid of een liefde die voorbij is. Kortom: alle 9 zijn onderhevig aan de wetten van het leven.

Dit soort ‘namen’ van de hoofdpersonen zijn vaker terug te zien bij Paul Pourveur, zo lezen we in een toelichting van neerlandica Anneke Jansen. Dit gebrek aan eigennaam hangt samen met het ontbreken van een identiteit. De mens is gereduceerd tot een formule: een optelsom van letters en cijfers die zijn constitutie bepalen, een nummer in het systeem, hetgeen weer niet ver afligt van de thematiek van Chaplin.

Een speciale en bijzondere rol is weggelegd voor ‘Het Hart’, dat vooral bezig is om te overleven, het maakt niet uit in wie. Het Hart is bang om niet meer in de maat te lopen: doortikken is het adagium. Ook de relativiteitstheorie passeert de revue: onduidelijk is hoe lang de personages in ‘de plooi’ zitten. Officieel een fractie van een seconde, maar in de beleving hiervan wordt onderstreept dat de tijd relatief is. De personages zitten vast in een plooi van de tijd, waarin het voor alles te laat is. Terwijl het leven met een enorme vaart door raast, zitten zij daar op het station en wachten af, met een machteloos restantje woorden.

Ik was benieuwd hoe het toneelstuk destijds werd opgevoerd en overkwam: het toneelscript lezen maakt nieuwsgierig, maar heeft uiteraard beperkingen. Ik vroeg me gaandeweg af of de verschillende invalshoeken allemaal voldoende naar voren zijn gekomen. Het lijkt namelijk op het eerste oog wel erg ambitieus en (te)veel tegelijk, wellicht ook om alle drie de auteurs recht te doen.

De recensies uit die tijd zijn niet mals: te weinig samenhangend, te hoogdravend, de urgentie wordt niet zichtbaar, al ziet De Groene Amsterdammer lichtpuntjes. De warming-up werd het meest gewaardeerd: de acteurs verzorgen voorafgaand aan de voorstelling elk een optreden rondom het thema, bijv. een theatrale demonstratie van Joke Tjalsma over de relativiteitstheorie of een yoga sessie met Gijs Scholten van Aschat. Misschien wordt het tijd voor een knallende reprise?

Bronnen:
NOS Nieuws
Het Zuidelijk Toneel – Tirannie van de tijd. Uitgeverij International Theatre & Film Books, 2005
Recensie 8weekly.nl

(Afbeeldingen: Maarten Baas – Real Time / Schiphol Clock, 2016)