Onze volgende gastauteur is Marcelino Lopez, psycholoog en schrijver.
Het artikel is onderdeel van Siba Sahabi’s nieuwste project ‘Monáx’. Het is een drieluik en bestaat uit een website, een podcast en drie sculpturen, die in de winter van 2020/21 in de openbare ruimte in Utrecht te zien zijn.

***

‘Al onze ellende komt eruit voort dat wij niet alleen kunnen zijn.’
– Jean de la Bruyère (1645–1696), schrijver

Eenzaamheid en de kunst van alleen-zijn

‘Is er iemand die je ’s nachts uit bed kan bellen als je omhoog zit?’ Het antwoord op die vraag bleek een voorspellende waarde te hebben met betrekking tot de kans dat iemand zijn of haar 80ste verjaardag haalt. Dat blijkt uit langdurig geluksonderzoek van de Universiteit van Harvard. Mensen die ‘nee’ antwoordden waren ongezonder en gingen significant eerder dood dan mensen die ‘ja’ zeiden. Emotionele verbondenheid is extreem belangrijk voor ons welzijn. Slechts één persoon in je leven kan een groot verschil maken.

Eenzaamheid is wetenschappelijk gelinkt aan een toename van mentale en fysieke klachten. Dat is niet vreemd: de mens is niet gemaakt om als eenling door het leven te gaan. Volgens schattingen voelt ongeveer een op de drie volwassenen zich regelmatig eenzaam – een op de tien voelt zich zelfs ernstig tot zeer ernstig eenzaam. Als jij jezelf tot de Club der Eenzamen rekent, ben je dus niet alleen.

Hoe kan het eigenlijk dat, hoewel we deze planeet met zeven miljard mensen delen, een groot aantal van hen zich toch geïsoleerd voelt? Vooral in meer welvarende landen, zoals in West-Europa. Om eenzaamheid beter te begrijpen moeten we eerst onderscheid maken tussen alleen-zijn en je eenzaam voelen. Als je eenzaam bent, zegt dat in de eerste plaats iets over je gemoedstoestand, en pas in de tweede plaats iets over je feitelijke situatie.

Hoe je het ook wendt of keert, alleen-zijn is de basis van ons bestaan, iets waarvan je nooit weg kunt rennen. Hoeveel vrienden en geliefden je ook hebt, jij ervaart je leven noodgedwongen vanuit een beperkt perspectief. Dat hoort nu eenmaal bij het hebben van een lichaam. Alleen jij weet hoe het nu is om jou te zijn. En datzelfde geldt voor mij.

Het enige instrument dat we hebben om tussendoor tot elkaar te komen is communicatie. Maar hoeveel we ook praten of samen doen, nadat we afscheid nemen zijn we allebei weer alleen. Een gelukkig mensenleven vraagt om een bevredigende balans tussen alleen-zijn en verbondenheid met anderen. En die balans is voor iedereen anders: zo bestaan er zelfverkozen kluizenaars die zielsgelukkig zijn en mensen die altijd in het stralende middelpunt staan en zich depressief en verloren voelen.

Eenzaamheid is dus een veelzijdiger fenomeen dan je op het eerste gezicht zou vermoeden. Goed dus om er eens dieper in te duiken. Misschien heeft eenzaamheid ons zelfs een paar levenslessen te leren. In dit artikel zoeken we naar antwoorden op vragen als:

• Wat is eenzaamheid precies?
• Hoe kan het dat eenzaamheid toeneemt in een wereld waarin we schijnbaar meer verbonden zijn dan ooit?
• Wat is het dat die leegte in ons veroorzaakt?
• Waarom kan het zo’n pijn doen en onze levensduur bekorten?
• Wat zijn goede en bewezen manieren om ermee om te gaan?

Eenzaamheid: een erfenis van de evolutie

Mensen die er last van hebben, schamen zich er soms voor, maar de functie van eenzaamheid is heel positief. Eenzaamheid is niets anders dan het verlangen naar verbinding (ook wel liefde of intimiteit genoemd). En dat verlangen is wat jou en mij typisch mens maakt. We zijn groepsdieren, gemaakt om ons levenslot aan elkaar te verbinden. De pijn signaleert dat je dit gevoel van verbondenheid mist.

Of je het leuk vindt of niet, we zijn door de evolutie ‘geprogrammeerd’ om te verlangen naar emotionele veiligheid, intimiteit en acceptatie door anderen, en om bang te zijn voor afwijzing en eenzaamheid. Als slechts een van jouw ontelbare voorouders hier geen last van had gehad – en in een continue staat van gelukzaligheid achterover had geleund – was jij hier niet geweest. Acceptatie door de groep was voor onze voorouders hun belangrijkste levensverzekering. Als je destijds uit de groep werd verstoten betekende dat min of meer je doodvonnis, omdat het ondoenlijk was om in je eentje te overleven. Dat feit verklaart ook waarom mensen door de geschiedenis heen de meest bizarre dingen geloofden, en meededen met rituelen die wij nu krankzinnig zouden vinden. Erbij horen was veel belangrijker dan je eigen ding doen.

Om emoties, zoals eenzaamheid, beter te begrijpen kan het geen kwaad kort te kijken naar het instrument dat ze veroorzaakt: jouw brein. Onze hersenen zijn gedurende miljoenen jaren geëvolueerd om jou te helpen overleven, niet om je gelukkig te maken. Pijn, angst, boosheid, jaloezie, honger: het zijn allemaal signalen van je lichaam die aangeven dat je iets moet doen om je situatie te corrigeren. Al onze emoties (op geluk na) zijn manieren van Moeder Natuur om je veilig door de complexe (sociale) wereld te loodsen. Je brein scant je lichaam en omgeving voortdurend op ‘gevaren’ en creëert zo nodig een drang om de belangrijkste lacunes te bevredigen en gevaren te vermijden.

Een dalende glucosespiegel creëert een gevoel van honger, zodat je naar de koelkast loopt.

Een laag melatoninegehalte maakt je slaperig en laat je verlangen naar een fijne bank of een kop koffie.

Een iets te snel op je afrijdende auto creëert een explosie van adrenaline in je lichaam, zodat je direct energie krijgt om weg te springen.

Eenzaamheid laat je verlangen naar goed gezelschap. Ook daar zijn specifieke hormonen en hersenstofjes mee gemoeid, zoals (een tekort aan) oxytocine, serotonine en endorfines.

Het brein creëert steeds dezelfde cirkels van leegte, verlangen, actie en bevrediging door middel van verschillende hormonen en hersenstofjes. Soms is die leegte letterlijk, zoals in het geval van een lege maag, soms figuurlijk, zoals bij eenzaamheid.

Overleven voor de mens is synoniem met ‘goed kunnen samenwerken en betrouwbare relaties aangaan’. Daarom zijn veel van onze emoties gelinkt aan het managen van ons sociale leven. Jaloezie, eenzaamheid, angst voor afwijzing, teleurstelling, verliefdheid, fysieke aantrekking, afkeer: het draait allemaal om relaties.

Hoewel ons leven drastisch veranderd is sinds onze voorouders in hertenvellen door de bossen zwierven, is ons brein dat niet. De basisverlangens en -angsten zijn dezelfde, en in de hersenen activeren afwijzing en uitsluiting daarom dezelfde gebieden als wanneer je van je fiets valt. Ze geven echt fysieke pijn en dat is precies wat mensen proberen te voorkomen.

Alleen psychopaten missen dit. Zij zien hun medemensen vooral als instrumenten tot zelfbevrediging en missen dit verlangen naar een diepe connectie. De psychopaat is zelf het grootste slachtoffer van zijn persoonlijkheid: hij kent namelijk geen échte liefde. En dat gevoel – of het nu voor een partner, kind, huisdier of vriend is – is datgene wat mensen gelukkig maakt en zin geeft aan het leven. Een intieme relatie of vriendschap is niets minder dan een warm en veilig thuis in een verder onpersoonlijke wereld.

Link naar originele artikel: Solitude en evolutie

Het project Monáx werd mogelijk gemaakt door RAUM. Tot en met 7 maart 2021 zijn drie sculpturen en de podcast in de expositie ‘Living Apart Together’ op het Berlijnplein in Utrecht te zien.