Titus Brandsma Lyceum Oss, eerste helft jaren ’90. De lessen Frans op de middelbare school boeiden mij als één van de weinige leerlingen wel. Zeker de literatuur had mijn aandacht, al besloot ik later toch niet een talenstudie te gaan doen. Ik was een beetje bang om ‘vast’ te komen zitten als stoffige vertaler of tolk. Maar aan de meeste iets langer besproken boeken of schrijvers heb ik nog herinneringen.

Zo fascineerde mij het boek ‘La vie devant soi’ van Emile Ajar. De titel vond ik al zo mooi, Een (heel) leven voor je. De film ervan is ook redelijk beroemd geworden. Het werd het laatste kunststukje van de Franse filmdiva Simone Signoret. Ze speelt Madame Rosa, een oudere ex-prostituee van joodse afkomst die de concentratiekampen overleefd heeft. Om in haar levensonderhoud te voorzien zorgt ze voor de kinderen van haar jongere ex-collega’s. Ze heeft een bijzondere voorkeur voor de wees Momo, een Algerijns jongetje. Momo op zijn beurt staat haar bij als ze ziek en onzelfstandig dreigt te worden.

Ajar en Gary

Nog boeiender werd het toen Emile Ajar een pseudoniem bleek te zijn van Romain Gary. Gary won daarmee als enige schrijver tweemaal de Prix Goncourt. Dit is een prestigieuze Franse literatuurprijs die normaliter maar één keer aan een schrijver wordt uitgereikt. Maar Gary hield vaker mensen voor de gek en niet in de laatste plaats zichzelf.

Later las ik nog wel eens iets over Gary, maar echt interessant werd het toen ik vorig jaar bezig was aan het boek ‘Baltische zielen’ van Jan Brokken. Een prachtig boek over markante mensen uit de Baltische staten, met hun ingewikkelde en vaak ook onthutsende geschiedenis. Brokken wijdt een lang hoofdstuk aan Roman Kacew (1914–1980), zoals Gary geboren is, in Vilnius, de huidige hoofdstad van Litouwen.

Vilnius

Gary’s leven werd enorm beïnvloed door antisemitisme en beide wereldoorlogen. Vanaf 1882, de moord op tsaar Alexander de Tweede, werd de situatie voor Russische Joden slechter. Door de pogroms ontstonden enorme volksverhuizingen en Baltische steden zaten niet te wachten op de komst van zoveel Joden. In 1914, het geboortejaar van Gary, woonden er circa 100.000 Joden in Vilnius, dat wel het ‘Jeruzalem van Litouwen’ werd genoemd. De omstandigheden in de Joodse wijken waren behoorlijk miserabel.

Brokken bezocht Vilnius en vindt het een mooie stad. Hij beschrijft op pagina 118: Een op heuvels gebouwde stad, met vele kerken. Vanaf iedere heuvel vallen je andere torens op. Zeer herkenbaar: ik bezocht in 2001 Vilnius en was onder de indruk van al die kerken en pracht en praal. In het fotoboek van destijds staan er niet voor niets een aantal foto’s van kerken bij elkaar. Overigens is het niet alleen hosanna: buiten het (niet al te grote) centrum ziet Vilnius er al snel behoorlijk grauw en armoedig uit.

Zwervend bestaan

Tussen 1914 en 1921 schoof Vilnius van de ene naar de andere mogendheid en wisselde achtmaal van soevereiniteit. Gary en zijn moeder begonnen aan een zwervend bestaan: eerst naar het noordoosten, naar Švenčionys en later werden ze op transport gezet naar Wit-Rusland. Mogelijk zijn ze ook verder in Rusland beland, maar Gary’s moeder heeft er nooit meer iets over gezegd. In 1921 keerden ze weer terug naar Vilnius, waar Polen toen de baas was.

Zijn vader liet Gary al vroeg in de steek. Eenmaal volwassen nam Gary wraak en gaf hem een steeds andere nationaliteit, bijvoorbeeld Pools of Russisch. Of hij wilde zich van hem ontdoen en verzon een andere vader. En hij paste zijn eigen naam aan, naar Romain Gary en later weer naar Emile Ajar, toen zijn successen als schrijver tanende waren. Gary beschreef zichzelf als een kameleon en daar is juist weinig aan gelogen.

Vijf jaar later vertrokken moeder en zoon weer, nu naar Warschau, met als doel een visum te bemachtigen voor Frankrijk. Uiteindelijk lukte dit via een vals doktersattest en in 1928 kwamen ze aan in Nice. Zijn moeder had hem als kind al voorgehouden dat hij ambassadeur voor Frankrijk zou worden. Een zeer onrealistisch idee, maar het wonderlijke is dat dit bewaarheid zou worden.

Gary ontsnapte ook meerdere malen aan de dood. In 1940 stapte hij vlak voor een testvlucht uit een vliegtuigje, omdat zijn moeder hem belde. Tijdens het gesprek steeg het vliegtuigje op, maar ontplofte. Zijn collega’s overleefden het niet. In januari 1944 raakte hij zwaargewond toen zijn bommenwerper door Duitse jagers met mitrailleurvuur werd bestookt. De piloot was verblind door de glassplinters en moest op de terugweg naar Engeland vertrouwen op de aanwijzingen van Gary als navigator.

Schrijver en societyfiguur

Door zijn werk bij o.a. de Verenigde Naties kwam Gary op veel plekken en kwam hij in contact met beroemdheden. Hij werd schrijver en schreef diverse romans die hij in zijn hoofd in diverse talen uitdacht. Maar hij werd ook steeds meer een societyfiguur, waarbij zijn kameleontische trekken hem parten bleven spelen. Hij trouwde weliswaar met de journaliste Lesley Blanch, met wie hij naar Los Angeles verhuisde. Daar viel hij voor de bekende actrice Jean Seberg. Vanaf het moment van het huwelijk met Seberg werd hij door een leger aan fotografen achtervolgd. Gary was ook nu niet trouw en hield er allerlei vriendinnen op na (zoals Romy Schneider) en was verslaafd aan snelle seks.

Je voelt dan al aan dat dit niet goed zou gaan aflopen, al moest het succes van ‘La vie devant soi’ (1975) dan nog komen. Jean Seberg deed diverse zelfmoordpogingen. In 1979 werd ze vermist en later dood gevonden in haar auto met een overdosis medicatie en alcohol. Vijftien maanden later deed Gary hetzelfde, maar dan met een revolver in bed. Brokken beschrijft de conclusie hiervan mooi in zijn boek (p. 151):

Zo eindigde het leven van een man die aan de hel van Vilnius was ontsnapt, die twee wereldoorlogen had overleefd. De Eerste in het oosten, de Tweede in het westen … Met een paar haastig geformuleerde zinnen (Brokken doelt hiermee op Gary’s afscheidsbriefje), die schreeuwen van eenzaamheid. (p. 151)

Het verhaal van Brokken geeft veel context over de gespletenheid waar miljoenen mensen rondom de oorlogen mee te maken kregen, waarbij de inwoners van de Baltische staten misschien nog wel het ergste getroffen waren. Het is moeilijk om Gary zijn verzinsels, vluchtgedrag, ontrouw en kameleongedrag kwalijk te nemen. Hij kreeg nooit de kans om een identiteit op te bouwen.

Bronnen:
Jan Brokken – Baltische zielen: Atlas, 5e druk, oktober 2011
Romain Gary – Wikipedia
La Vie devant soi – Wikipedia

(Uitgelichte afbeelding: Romain Gary – saviedevantnous, CC BY-NC-SA 2.0)