Al een tijd voordat het Corona-virus uitbrak, had ik het boek ‘De Spaanse griep; hoe de pandemie van 1918 de wereld veranderde’ van Laura Spinney op mijn lijstje staan. Eind vorig jaar kreeg ik het cadeau en ik begon het tamelijk toevallig te lezen ten tijde van de uitbraak in China, toen nog niet wetende wat voor impact Corona in ons land zou krijgen. De Spaanse griep wordt de laatste weken natuurlijk ook vaak aangehaald. Maar door de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog is de kennis ervan en de herinnering eraan een beetje naar de achtergrond verdwenen. Uiteindelijk zijn er 50 tot 100 miljoen mensen slachtoffer geworden van deze mondiale pandemie.

Schepen en scholen
Ofschoon er de nodige overeenkomsten zijn tussen Corona en de Spaanse griep, zijn er ook veel verschillen. In die tijd waren oorlogslegers en kolossale schepen grote veroorzakers van de verspreiding over de wereld. De communicatie tussen landen was een stuk gebrekkiger dan nu (kranten boden soms wel uitkomst) en vaak lag het lot van bepaalde regio’s en steden  in handen van het heldhaftige of juist mislukte optreden van lokale gezagsdragers of gezondheidsfunctionarissen. De discussie over scholen vond toen ook plaats: in die tijd was het de vraag of kinderen niet beter naar school konden gaan in plaats van in grote gezinnen opgepropt te zitten in onhygiënische kleine woningen.

Een ander groot verschil met Corona was de verdeling van slachtoffers over de leeftijdscategorieën. In tegenstelling tot COVID-19 overleden er relatief veel vitale twintigers en dertigers aan de Spaanse griep. Onder hen was ook de Oostenrijkse schilder Egon Schiele (1890-1918), die vlak daarvoor zijn doorbraak had gekend.

De dood op de hielen
Schieles oeuvre is doorspekt van de dood. Niet gek, want in zijn korte leven moest hij erg vaak afscheid nemen van dierbaren. Hij verloor zijn vader en een zus op jonge leeftijd en er werden ook nog twee kinderen doodgeboren in het gezin. Schiele schuwde andere heftige thema’s als angst, gevaar en Sehnsucht niet, evenals expliciete seksualiteit, waardoor zijn schilderijen vaak afschuw oproepen.

Schiele zorgde regelmatig voor opschudding. Zo moest hij in 1911 Český Krumlov (aan de Moldau) verlaten, omdat hij daar samenwoonde met de minderjarige Wally Neuzil. Ik bezocht dat pittoreske Tsjechische plaatsje ooit aan het begin van deze eeuw en maakte daar voor het eerst nader kennis met de Oostenrijkse schilder. Het Egon Schiele museum is daar nog altijd gevestigd.

Zijn enorme hoeveelheid zelfportretten doen de vraag rijzen wat hij daarmee voor ogen had. In veel daarvan is een erg mager lichaam te zien, in steeds andere poses en met andere kleuren. Sommigen kunnen dezelfde aversie oproepen als zijn pornografische schilderijen van jonge meisjes, maar ik zie ook enkele werken met een meer introspectieve uitstraling, zoals ‘Selbstdarstellung in grünem Hemd mit geschlossenen Augen’ uit 1914. Aannemelijk is dat in het neerzetten van zijn stemmingen en emoties beïnvloed werd door de psycho-analyse van zijn land- en tijdgenoot Sigmund Freud.

Kentering
In 1915 trouwde Schiele met Edith Harms. Dit luidde een periode in waarin zijn schilderijen en tekeningen een minder gekweld karakter kregen. Mogelijk beviel het huwelijkse leven hem goed en uitte dit zich in minder wreedheid en meer tederheid in zijn werk. De Oostenrijkse schilder moest een paar dagen na zijn bruiloft zijn dienstplicht gaan vervullen, maar dankzij een begripvolle officier kon hij in een magazijn een atelier inrichten.

In 1917 werd Schiele gedetacheerd in Wenen en mocht hij zelfs thuis slapen. Die tijd bracht het werk ‘De omhelzing’ voort, waarin een man en een vrouw verstrengeld in elkaar liggen op een grote sprei. Het voor Schieles doen ‘zachte’ schilderij doet zeker ook denken aan ‘De kus’ van Gustav Klimt. Schiele had zijn idool in 1907 leren kennen en liet zich inspireren door zijn beroemde landgenoot. Klimt op zijn beurt, liet niet na om de talenten van Schiele te prijzen en begeleidde hem bij diens eerste stappen in de kunstwereld.

Spaanse griep slaat toe
Helaas was het relatieve geluk van Schiele van korte duur. In februari 1918 kreeg hij wederom een tegenslag te verwerken toen Klimt overleed na een beroerte en een daarop volgende longontsteking, die wellicht veroorzaakt werd door de Spaanse griep.

Vlak daarna werd Edith zwanger. Het is niet helemaal duidelijk of Schiele het schilderij ‘Het gezin’ (uitgelichte afbeelding) voor of na de conceptie aanving. Wellicht dat hij eerder al wilde zinspelen op een toekomstig gezinsleven, maar het kan ook zijn dat Schiele tijdens de zwangerschap van Edith het aanstaande ouderschap ging verbeelden. De gedachte dat de afgebeelde personen Schiele, Edith en hun zoontje zijn, geeft in ieder geval een erg bittere nasmaak. Dit gezin zou namelijk nooit bestaan, omdat Edith in oktober 1918 overleed, zes maanden zwanger van hun eerste kind. Schiele, inmiddels ook al ziek, overleed drie dagen later. De Spaanse griep had het potentiële gezinsgeluk compleet verwoest.

Laura Spinney geeft in haar boek aan dat ‘Het gezin’ symbool staat voor ouders die volwassen kinderen hadden verloren door de Spaanse griep. Ze droegen hun verdriet in stilte, zoals van hen werd verwacht. ‘Het gezin’ van Schiele is een beroemd schilderij, terwijl we niets weten van het verdriet van Schieles moeder Marie, die hem zeventien jaar heeft overleefd.

Bronnen:
Laura Spinney – De Spaanse griep. Hoe de pandemie van 1918 de wereld veranderde
Uitgeverij Gondrom: Meistermaler; 100 große Maler ind ihr Schaffen
Librero – 1001 Schilderijen die je gezien moet hebben
Wikipedia
The Complete Works Online

Afbeeldingen (via Wikimedia):
‘Mutter und Tod’ (1915)
‘Selbstdarstellung in grünem Hemd mit geschlossenen Augen’ (1914)
‘Die Umarmung’ (1917)

Uitgelichte afbeelding: ‘Kauerndes Menschenpaar (die Familie)’ (1918)