De aarde is ontegenzeggelijk ons ‘thuis’, meer nog dan de vierkante meters waar we in wonen. Het thema van de Poëzieweek 2024 past dan ook goed bij de inhoud van het tweede artikel van Liternatuur op ons blog. Gastauteur is dit keer Cynthia Zwijnenburg die schrijft over het herstel van de wederkerige relatie tussen de aarde en de mens in de dichtbundel ‘Broze aarde’ van Antjie Krog.

***

‘[H]oe kan ons die planeet versorg as ons nie mekaar versorg nie / hoe kan ons mekaar versorg as ons nie die planeet versorg nie?’ (2020: 6). Met deze versregels opent de Zuid-Afrikaanse dichter Antjie Krog haar dichtbundel Broze aarde (2020) of, beter gezegd, met deze versregels opent Krog de mis die zij voor het universum heeft geschreven. De wederkerige relatie tussen de mens en de aarde is op sterven na dood – ze zijn van elkaar losgezongen. De homo sapiens heeft zichzelf op een voetstuk geplaatst en de aarde is het slachtoffer geworden van deze asymmetrische verhouding. In Broze aarde volgt de lezer een mis die niet zal leiden tot de aanbidding van God, maar tot waardering van de aarde. De mens moet, om de relatie met de aarde te herstellen, tot inkeer komen, schuld bekennen en haar antropocentrische houding afwerpen.

Hiernumaals

De klimaatcrisis gaat de menselijke verbeelding te boven, schrijft filosoof Timothy Morton in zijn werk Hyperobjects: Philosophy and Ecology After the End of the World (2013). De mens wil de crisis vangen in verhalen, beelden en verslaglegging, maar die is niet te documenteren in één beeld, één tekst of één verslag. De crisis is omvangrijk, immaterieel, veelomvattend en uitgestrekt over tijd en ruimte. Daarom koppelt Morton het begrip hyperobject aan de klimaatcrisis (Morton 2013: 17; 20-28). Toch heeft de Club van Rome al in 1972 een waardevolle poging gedaan om de klimaatcrisis te verbeelden in het rapport Grenzen aan de groei (1972). Hierin staat de manier waarop de mens de aarde uitput en vervuilt centraal. De Club van Rome bestond uit wetenschappers en ondernemers die zich zorgden maakten over de effecten van mondiale bevolkingsgroei en massaproductie op de aarde en het milieu. Dankzij hun rapport kon de klimaatcrisis niet langer worden genegeerd, en even was er een opleving om milieubewuster met de aarde om te springen. Tot het moment dat er andere crises uitbraken, de oliecrisis van 1973 en de economische crisis in de jaren tachtig, en de klimaatcrisis op de achtergrond raakte (vergelijk Geert Buelens’ Wat we toen al wisten (2022)). Tot nu toe: ijsberen worden landberen, steden spoelen weg, hittegolven tasten watervoorraden aan en koraalriffen sterven af – de sporen die de klimaatcrisis als hyperobject achterlaat worden steeds zichtbaarder en voelbaarder.

In tegenstelling tot het klimaat, is God de laatste decennia niet genegeerd. Krog gaat in De Poëziepodcast in gesprek met schrijver Daan Doesborgh over haar dichtbundel Broze aarde. Ze legt aan Doesborgh uit dat de aandacht voor het hiernamaals, zowel in het christendom als in andere godsdiensten, tussen de relatie van de mens en de aarde is komen te staan (Doesborgh 2019, 25:05). De aarde is een tussenstation geworden waar de mens consumeert, produceert en verteert, om daarna, wanneer ze is gestorven, de aarde als een uitgeholde, vervuilde bal achter zich te laten. Desalniettemin beschouwt Krog de mis als het medium dat de mens in staat stelt om op haar relatie met de aarde te reflecteren (Doesborgh 2019, 25:11).

‘U gee ons elke dag / ons daaglikse lig, getemperde water, fotosintese en brood’

Broze aarde opent met een begroeting van de priester die de mis leidt en van de groep (‘gemeente’) die de mis bijwoont (2020: 6). Hierna volgt het deel ‘Introitus & Miserere Nobis’ waarin er aandacht is voor de kracht van de aarde en voor het leed op aarde. In ‘Hosanna: Sol, Luna, Terra’ worden de planeten van het zonnestelsel vol verwondering bejubeld en in ‘Credo’ worden de aarde, zon en maan geprezen voor hun scheppingskracht. Alle levende organismen op aarde worden in het deel ‘Gloria’ verheerlijkt en ‘Sanctus’ is een lofprijzing van bomen, planten en algen – zij die koolstofdioxide omzetten in zuurstof. Na de verering van de aarde en het zonnestelsel breekt ‘die dag van wraak’ aan in het deel ‘Dies irae’ (2020: 24). Hier is er aandacht voor de zondes van de mensheid, zoals het bevuilen van de natuur, het uitroeien van naastenliefde en het uithollen van de aarde. In de afsluitende delen ‘Agni terrae’ en ‘Lux aeterna’ is de individualistische mens als plaag overwonnen: de tijd voor verzoening en vergeving breekt aan.

Uit het bovengenoemde kunnen we afleiden dat de mis voor het universum is gebaseerd op de structuur van de katholieke mis die in het teken staat van zondes belijden en aanbidding van god.
De inhoud van Krogs mis wijkt echter af, ze heeft Broze aarde gebaseerd op de katholieke liturgie – de liederen en teksten die worden gezongen en opgezegd tijdens een mis – maar buigt deze om naar een aardse liturgie. Hierdoor verschuift de aanbidding van de immateriële God naar de materiële aarde. We zien dit bijvoorbeeld in ‘Lux aeterna’, waarin intertekstuele verwijzingen naar het Onze Vader leesbaar zijn:

Onse Brose Aarde wat onder die universum uitstrek,
laat U Bestaan vir ons heilig word,
laat ons U sien as ’n koninkryk,
(…)
U gee ons elke dag
ons daaglikse lig, getemperde water, fotosintese en brood
maar ons besoedeling kan U nie vergeef nie,
ook nie ons mishandeling en vernietiging van mekaar nie; (2020: 44)

Onse Vader wat in die hemele is, laat u Naam geheilig word; laat u koninkryk kom; (…) gee ons vandag ons daaglikse brood; en vergeef ons ons skulde, soos ons ook ons skuldenaars vergewe; (Matthéüs 6: 9-12)

Naast het aanbidden van de aarde, staat Broze aarde in het teken van zondes belijden. De homo sapiens is nalatig in het nemen van zijn verantwoordelijkheid voor de klimaatcrisis, dit lezen we onder meer in ‘Openingswoorde’: ‘Ons bely dat ons uitermate sondig deur mekaar, / en die aarde wat ons onderhou, dagliks / te beskadig en te vernietig’ (2020: 6). Wat opvalt in dit citaat is dat Krog hier niet alleen schrijft over de mens die de aarde beschadigt, maar ook over de mens die de ander schade toebrengt. Deze kritiek op de mens, die slechts uit eigenbelang handelt, zien we meermaals voorbijkomen: ‘die dodende selfsug’ van de mens, het menselijke onvermogen een ‘eerbare lewe’ te leiden en de mens die alleen maar ‘vat en vat en vat’ zonder iets terug te geven aan de aarde (2020: 14; 26; 36). Het grootste gevolg van deze zelfzucht is dat alles – aarde, planten, dieren, mensen – lijdt:

ek is God! roep die wintergras wat die vlaktes rypwit vlas
ek is God! roep die kindertjies wat sokkerballe deur die stowwe stuur
ek is God! roep die gesin langs die deinende rubberboot
ek is God! glans die plastiekbesmette see (2020: 8)

In de kreet ‘ek is God!’ is een wanhopige smeekbede hoorbaar: ik ben heilig, stop met deze pijniging.

Krogs kritiek op de mens en haar zelfzucht kunnen we in verband brengen met een antropocentrische houding: de homo sapiens plaatst zichzelf in het midden van het universum. Vanuit dit centrum bepaalt hij wat waarde heeft en wat niet, wat van nut is en wat niet; de homo sapiens zet de aarde naar zijn hand. Toch is Broze aarde niet louter een tirade tegen de mens, het gaat ook over vergeving en verzoening.

‘hoe leef ons volslae kosmies-helend?’¹

Na het deel ‘Dies irae’, dat een uitbarsting is van geweld en vernietiging, is er in de laatste twee delen ‘Agni terrae’ en ‘Lux aeterna’ ruimte voor vergeving en voor herstel van de relatie tussen de aarde en de mens. In Krogs ogen is dit een wederkerige relatie waarbinnen gelijke waarde wordt toegekend aan alle levende organismen, zowel menselijk als niet-menselijk, en waarbinnen alles met elkaar in verbinding staat. Dit wordt op treffende wijze verwoord in ‘Lux aeterna’:

lig, lig moet ons op die aarde leef
en sag omgaan met mekaars horingvlies
mekaar oerstof en asem (2020: 44)

Krogs visie op deze relatie sluit aan bij wat holistische wetenschapper James Lovelock en microbioloog Lynn Margulis de Gaia-hypothese noemen. In deze hypothese wordt de aarde en alle levende materie op aarde beschouwd als één zelfregulerend organisme, ‘capable of manipulating the Earth’s atmosphere to suit its overall needs’ (Lovelock 1979: 9). Alle schimmels, planten, zwammen en dieenr hangen met elkaar samen. Krog verruimt deze hypothese door ook het universum – de maan en het zonnestelsel – te betrekken bij dit zelfregulerende systeem (2020: 10; 12).

Eveneens is deze wederkerige relatie in verband te brengen met ubuntu, een filosofie die haar oorsprong vindt in het zuidelijke deel van Afrika en waar Krog door is geïnspireerd (Krog 2017). Ubuntu gaat uit van het besef dat ‘iemand alleen kan worden wie hij is door de volledigheid of eenheid van alles om hem of haar heen – zowel in tastbare als in metafysische zin. Dit is alleen te bereiken door en met anderen, inclusief onze voorouders en de kosmos’ (Krog 2017). De mens moet niet individueel, maar verbonden zijn met de gemeenschap en het universum.

Broze aarde werd in 2022 tijdens de tweeënvijftigste editie van Poetry International als mis opgevoerd in de Doesburgse Martinikerk met Antjie Krog als verteller. De kerk als ontmoetingsplek, Broze aarde als liturgieboek. Misschien hebben we dit nodig tijdens de klimaatcrisis: een universele muzikale ode. Zodat we een keer niet de ander als de dader aanwijzen, maar met elkaar onze vervuilende daden belijden en de aarde de waardering geven die zij verdient.

Gebruikte bronnen:
Buelens, G. (2022). Wat we toen al wisten. De vergeten groene geschiedenis van 1972. Querido.
Doesborgh, D. (Host). (2019, 22 juli). Aflevering 37: Antjie Krog (Nr. 37) [Podcastaflevering]. De Poëziepodcast. Stichting Literaire Activiteiten Amsterdam.
Krog, A. (2017, 15 november). Deze Afrikaanse filosofie inspireert tot een nieuwe soort verbondenheid. De Correspondent.
Krog, A. (2020). Broze aarde. Een mis voor het universum. Podium.
Lovelock, J. (1979). Gaia: A New Look at Life on Earth. Oxford University Press.
Meppelink, G. (2022, 18 december). Uitvoering ‘Broze aarde’ Doesburg, een mis voor het universum!! [Video]. Geraadpleegd op 29 september 2023.
Morton, T. (2013). Hyperobjects: Philosophy and Ecology After the End of the World. University of Minnesota Press.

(Uitgelichte afbeelding: Cynthia Zwijnenburg)

1. Citaat uit het onderdeel ‘Dies irae’ op pagina 34 ↩︎