Eind juli reden we terug van het Hirtenpfad in Lenzkirch (Zwarte Woud) naar onze camping. De lucht was aardig aan het betrekken, dus het van te voren bedachte plan om een tussenstop te maken in het Schwarzwaldhaus der Sinne in Grafenhausen, kwam nu wel erg goed van pas. En zeker toen we bij binnenkomst stuitten op de expositie Das Rätsel der Zeit van niemand minder dan Hartmut Rosa, hoogleraar sociologie en ook wel bekend staand als de ‘onthaastingsgoeroe’.

Resonantie

Dat de tentoonstelling in Grafenhausen plaatsvond, bleek niet zo onlogisch: de Duitse denker is er opgegroeid. Rosa (1965) is ook bekend geworden door zijn begrip ‘resonantie’, wat in zijn ogen een ingrediënt is voor een zinvolle invulling van het leven. Resonantie gaat volgens Rosa om “een relatie waarin het subject en de wereld antwoordend tegenover elkaar staan.” Die resonantie vinden we bijvoorbeeld in kunst en muziek, maar ook in werk, de natuur of het gezin. Het gaat om een niet-instrumentele ontmoeting van personen die aan beide zijden tot een verandering zou kunnen leiden. Hierover gaat zijn boek ‘Leven in tijden van versnelling: een pleidooi voor resonantie’, waarover hij ook in Nederland lezingen heeft gegeven.

Zelf woonde ik enkele jaren geleden er eentje bij in Lux Nijmegen. Helaas werd ik niet helemaal gegrepen door het optreden van Rosa, – mede veroorzaakt doordat finesses in een andere taal lastiger te begrijpen zijn –, hoewel ik zijn gedachtegoed in zijn algemeenheid erg kan toejuichen. Een originele en enthousiaste denker die de versnellingsmachine van onze maatschappij een halt probeert toe te roepen, moet zeker gekoesterd worden.

Het raadsel van de tijd

De tentoonstelling Das Rätsel der Zeit in het Schwarzwaldhaus der Sinne scheen een licht op het fenomeen tijd in brede zin, waarin natuurkundige, filosofische én zeker ook praktische aspecten op een toegankelijke manier werden gecombineerd, waardoor die ook geschikt was voor kinderen, net zoals de rest van dit ‘zintuigenmuseum’.

Zo was er plek ingericht voor een zogenaamde ‘vertragingsoase’ (Entschleunigungsoase – we lazen weer een aantal fenomenale Duitse woorden). Een prachtige hangende wigwam-achtige tent, waarin de prikkels van de omgeving op afstand worden gehouden, zonder dat iemand op hermetische wijze geïsoleerd is. Lekker even chillen in je eigen cocon, dus.

Twee gezichten en paradox

Rosa haalt ook het begrip ‘Kairos’ aan, dat in Nederland in Joke Hermsen een bevlogen pleitbezorgster heeft. Kairos en Chronos zijn twee figuren uit de Griekse mythologie. Ze staan voor de twee gezichten van de tijd. Chronos staat voor de lineaire, meetbare tijd. De tijd waarvan we er altijd te weinig lijken te hebben. Kairos staat voor de innerlijke tijdsbeleving. Ingrediënten voor die beleving van tijd zijn aandacht, rust en concentratie. De Duitse socioloog is wellicht iets te pessimistisch over de onbalans in onze huidige tijdsgewricht, maar maakt zijn punt: ‘Die Lehre von ‘Kairos’, dem finden des richtigen Zeitpunktes, spielt heute überhaupt keine Rolle mehr: schneller ist immer besser, warten heisst verlieren.’

Rosa, die zichzelf ook te gehaast vindt,  blijft zich verwonderen over onze beleving van de tijd. Hoe kan het toch dat sommige momenten voorbij vliegen en dat op andere ogenblikken de tijd tergend langzaam voortkabbelt? Rosa heeft het hierbij over ‘das subjektive Zeitparadoxon’, waarin hij naast de beleving van de tijd op dat moment, ook de interessante dimensie zet van hoe die ervaring doorwerkt in onze herinnering. De impact van een gebeurtenis speelt daarbij een belangrijke rol, zoals de voorbeelden in het schema (rechts) uit de expositie illustreren.

Muße

De expositie loste zeker nog niet alle raadsels van de tijd op, want bij de ‘vertragingsoase’ werden we geïntrigeerd door het begrip Muße, dat duidelijk geen equivalent in het Nederlands heeft. Op die plek komen we op een punt dat we niets meer hoeven, zowel niet van de omgeving als van onszelf, en dan ontstaat er volgens Rosa Muße. Het is meer dan de situatie dat we klaar zijn met onze taken en dus vrije tijd hebben. Het is een innerlijke toestand die ontstaat, als er niets meer van ons verwacht wordt en wij zelf niets aan activiteiten verwachten van de wereld om ons heen.

De Duitse socioloog geeft aan dat Muße al een oud begrip is. Ik neem aan dat dat komt omdat het ‘vroeger’ relatief makkelijker was om niets meer te kunnen doen. Ik denk dan aan periodes waarin het weer, het seizoen en het gebrek aan licht of warmte het mensen welhaast onmogelijk maakte om activiteiten en taken te verrichten. Op het moment van schrijven zit ik in quarantaine en het is niet moeilijk om een link daarmee te leggen. De behoefte aan ‘Muße’ uit zich in deze tijd volgens Rosa in de populariteit van retraites en het tijdelijk betrekken van afgelegen huisjes, ofschoon zo’n mooi hangend tentje ook al soelaas kan bieden, zolang internet en smartphones maar buiten bereik zijn.

Helemaal in de vingers kreeg ik het begrip niet, maar dat is wellicht ook een teken van onze tijd én van een andere taal natuurlijk. Het Duden-woordenboek geeft als betekenis: ‘ruhige, beschauliche Stunde; Zeitspanne, Zeitraum der Muße’. Rosa geeft er iets meer specificatie aan dan deze, die overigens heel aanlokkelijk klinkt. Het is natuurlijk ook helemaal niet erg als we enigszins in verwarring achterblijven, want de tijd blijft ongrijpbaar. Om daarmee maar het bruggetje te maken naar een stokoude uitspraak over tijd van de theoloog en filosoof Augustinus (354–430): ‘Wat is dus de tijd? Als iemand het me vraagt, dan weet ik het; als ik het wil uitleggen aan iemand die me ernaar vraagt, dan weet ik het niet.’

Bronnen:
De retoriek van het moeten. De Groene Amsterdammer.
Duden

(Uitgelichte afbeelding: © Tobias-David Albert, ‘Unavailable You – Interventions in the Leipzig city forest’, Tobias-David Albert en Romina Ried. Toelichting in bijschrift.)