In het tweede deel van een drieluik vertelt Sara Hoogveld over de invloed van schilder Hammershøi op de lichtwerking in de films van Carl Theodor Dreyer.

Toen ik voor het eerst voor een schilderij van Vilhelm Hammershøi stond, dacht ik niet aan Vermeer. Eigenlijk dacht ik helemaal nergens aan, ik was er diep van onder de indruk en de sfeer deed me het museum eromheen vergeten. Verstilling is in het Gemeentemuseum, thans Kunstmuseum, moeilijk te vinden. Het museum heeft zowel de tegeltjes als het lawaai van een gemeentelijk zwembad. Maar de rustige grijstinten in de interieurs van Hammershøi brengen de tijd tot stilstand, misschien nog wel radicaler dan Vermeer dat deed.
Rainer Maria Rilke was een groot bewonderaar van zijn werk, maar slaagde er niet in om daar de juiste woorden bij te vinden. Emil Hannover, kunsthistoricus en vriend van de schilder omschreef het als ‘a silent protest against all the gaudy and gaping tastelessness of our time’.

Een schaduw die je bijblijft

Hammershøi schilderde zijn interieurs eind negentiende eeuw en begin twintigste eeuw. Compositie, licht en perspectief zijn geïnspireerd op Vermeer. Toch symboliseert het voor mij niet dezelfde eenzaamheid. Voor de zeventiende-eeuwse burgerij bood de intimiteit binnenskamers een fatsoenlijk en proper decor voor alles wat tot de privésfeer behoorde. Maar eind negentiende eeuw was het interieur van Hammershøi eerder een toevluchtsoord voor de melancholische ziel. Hammershøi kiest daarvoor wel dezelfde remedie als Vermeer, ook bij hem is het zonlicht de enige ongenode gast die altijd welkom is. In het spaarzaam gemeubileerde interieur zien we alleen Ida, zijn echtgenote. Of eigenlijk zien we haar gestalte, haar gezicht komt hoogst zelden in beeld. In de tijd van Vermeer werden vrouwen geacht bescheiden te zijn of zich in elk geval bescheiden op te stellen. Maar bij Ida Hammershøi lijkt het geen pose. Ze is een schaduw die je bijblijft.

Licht van binnenuit

De Deense filmkunstenaar Carl Theodor Dreyer ontleende zijn inspiratie aan het werk van schilders als Whistler en Hammershøi. Hij zag al vroeg wat je met een interieur op een filmset kunt doen. De omgeving moest het karakter van de personages reflecteren waarbij de regisseur tegelijkertijd streefde naar eenvoud. Een voorbeeld hiervan is Ordet waarin Inger in het kraambed overlijdt om daarna door een wonder weer tot leven te komen. Een drama over godsdienstwaanzin en streng protestantisme dat zich afspeelt in een boerenfamilie. Met haar onwankelbaar geloof waakt Inger over de lieve vrede in huis.
De belichting in de geest van Vermeer is zo knap gedaan dat het ook bij haar lijkt alsof het licht van binnenuit komt. In de beslotenheid van het sobere interieur twijfelt ze niet aan haar bestemming. Ook haar leven speelt zich binnenshuis af.

Parelduiken naar filmbeelden van Vermeer

Na vele jaren onderduiken in de filmgeschiedenis werd het tijd voor een mooie verzameling. Ik ging parelduiken in de Europese cinema, op zoek naar beelden van Vermeer. Daarbij ging het mij ook om de betekenis van die filmbeelden, al is het maar een gemoedstoestand. De oogst was fraai en bijzonder eenduidig.
Een vrouw in gedachten verzonken is een krachtig beeld waarmee je op een eenvoudige manier een monologue intérieur oproept. Maar de beelden die ik vond, zijn sterk cultuurgebonden en laten een begrensde ruimte zien. Zo vrij en onafhankelijk als de denker van Rodin zijn deze vrouwen niet. In veel filmklassiekers worden vrouwen die denken of schrijven geportretteerd in een besloten omgeving. Het zijn beelden uit een lang vervlogen droom, van vrouwen die wel rust vinden maar geen ruimte vragen. Enige pareltjes wil ik graag delen in het derde en laatste deel van deze serie.

Bronnen:
Cath Pound – Why Hammershøi is Europe’s great painter of loneliness
BBC-documentaire Michael Palin and the Mystery of Hammershøi
Camera and Space – carlthdreyer.dk

(Uitgelichte afbeelding: Vilhelm Hammershøi, Interior in Strandgade, Sunlight on the Floor, 1901. Statens Museum for Kunst, Copenhagen.)