We beginnen het nieuwe jaar met een gastblogpost. De initiatiefnemers van het platform Liternatuur benaderden ons onlangs. Liternatuur wordt onderhouden door een groep studenten van de Universiteit Utrecht. Zij houden zich binnen het mastervak ‘Trends in de Nederlandse literatuur: De klimaatcrisis’ bezig met de relatie tussen literatuur en het klimaat. Deze bijdrage is gemaakt door Anne Eleveld, studente neerlandistiek. Ik heb Annes bijdrage, met haar toestemming, iets aangepast vanwege de lengte en o.a. een stuk historische achtergrond weggelaten.

***

De heks is een figuur die in onze culturele verbeelding vaak wordt geassocieerd met mysterie, magie en de natuur. In de literatuur en vanuit de geschiedenis draagt zij tegenstrijdige betekenissen met zich mee. Meestal zien we haar als een mondige of machtige vrouw, waardoor ze tussen machtige mannen en onderdrukte vrouwen in kan komen te staan. Met haar hekserij verbindt ze zichzelf met zowel de natuurlijke als de daar tegenoverstaande bovennatuurlijke wereld.

Ecofeminisme

Volgens het ecofeminisme wordt in een westerse door mannen gedomineerde ideologie, alles in tegenover elkaar staande dualiteiten (uitersten) ingedeeld. Deze dualiteiten zouden inherent tot ongelijke machtsverhoudingen leiden, waarbij de zwakste partij vaak oneerlijk behandeld wordt. Vanuit het dualistisch denken worden onder andere de man tegenover de vrouw en de mens tegenover de natuur geplaatst. Met haar tegenstrijdige aard zou de heks symbool kunnen staan voor het ecofeminisme, omdat haar betekenis ons confronteert met onze percepties van dualiteiten en ons uitdaagt om daar meer harmonie tussen te zoeken.

Dit kan ook gaan over de harmonie tussen de geest en het lichaam. Vanuit deze focus wordt er geluisterd naar ideeën uit de alternatieve geneeskunde en spirituele wijsheid en geleerd van mensen en gemeenschappen die anders denken. In een dualistische wereld worden deze denkwijzen vaak genegeerd omdat ze te ver van het intellect en te dicht bij de natuur zouden staan. Diversiteit kan dit dualistische denken doorbreken en zowel de natuur als de samenleving op doen bloeien. Daarbij voedt biodiversiteit de natuur en multiculturalisme de samenleving¹.

Hekserij

Hekserij kent verschillende percepties. Het kan zowel aan de bovennatuurlijke krachten van de heks als haar verbinding met de natuur gekoppeld worden. Aan de ene kant worden heksen geassocieerd met het beoefenen van magie en het gebruik van bovennatuurlijke krachten, zoals spreuken en rituelen. Dit aspect van hekserij benadrukt de spirituele verbinding met het bovennatuurlijke. Aan de andere kant wordt hekserij ook gezien als iets dat voortkomt uit een sterke verbinding met de natuur. Door bijvoorbeeld de kennis van de helende eigenschappen van planten, wordt een relatie tussen de mens en de natuur gelegd. Door de heks weer te geven als de oudste bewaarder van kennis van de natuur, benadrukt zij het belang van waardering voor de aarde en het milieu².

De wil om in het bovennatuurlijke te geloven komt voort uit het gevoel dat er in de wereld krachten en energieën bestaan die door de wetenschap worden afgewezen. Het bovennatuurlijke zou de grenzen van ons huidige begrip van natuurverschijnselen te boven gaan. Het gevoel dat er in de wereld krachten en energieën bestaan die door de wetenschap worden afgewezen, lijkt enigszins overeen te komen met het ecofeministische idee dat de denkwijzen die te ver van het intellect staan in een dualistische wereld verwaarloosd worden.

De heks in literatuur

Om een beter beeld te vormen van de symbolische rol die de heks in literatuur in kan nemen, verken ik twee literaire genres: een kortverhaal en een poëziebundel.
Het kortverhaal komt uit een bundel Over overmorgen³. Hierin verkennen tien schrijvers de toekomst met een focus op hoop te midden van voortdurende crisissen en bieden zij alternatieve verhalen over de toekomst. Deze publicatie bevat tien korte verhalen van schrijvers uit Vlaanderen en Nederland. Eén ervan is Zaad van Atangana Bekono.
De losstaande poëziebundel betreft Sticky Drama van Dominique de Groen.

Zaad – Atangana Bekono

In Zaad schetst Atangana Bekono een duistere dystopische toekomstvisie voor het jaar 2084. In deze samenleving worden zakenmannen en heksen uitgesloten door ecologisten. De denigrerende manier waarop ecologisten over zakenmannen praten en de gruwelijke en bloederige manier waarop ecologisten zakenmannen om het leven brengen, maakt een dualistische wereld met ongelijke machtsverhoudingen zichtbaar. Vrouwen worden tegenover mannen en de natuur wordt tegenover de mens geplaatst.

Hieruit lijkt een omgekeerde machtsverhouding te ontstaan, waarin de natuur en vrouwen de dominante macht innemen. De heksen nemen in dit verhaal een tegenstrijdige rol in betreffende goed en slecht, wat hen onvoorspelbaar maakt. Dit blijkt onder andere uit hoe de ik-persoon namens de ecologisten over heksen praat: “De heksen zijn een ander verhaal. Zakenmannen zijn voorspelbaar en slecht, heksen gooien hooguit roet in het eten.’’ en “Mensen vinden ze zielig omdat ze vrouwen zijn en omdat zakenmannen mannen zijn en de zakenmannen de wereld kapot hebben gemaakt. Heksen doen raadselachtige dingen.’’ De heksen symboliseren hiermee de complexiteit om deze wereld in dualiteiten op te delen en nodigen de lezer uit tot reflectie over de traditionele dualistische denkwijzen.

Sticky Drama – Dominique de Groen

In de bundel Sticky Drama⁴ van Dominique de Groen roept het beeld van kleverig slijm dat de wereld bedekt zowel hoop als zorg op. Milieukwesties worden in een toekomstvisie in beeld gebracht, waarbij het menselijk perspectief wordt losgelaten. Door vanuit een bacteriële ‘ik’ de relatie tussen mens en natuur en de uitbuiting van de aarde te verkennen, wordt uitgedaagd om na te denken over de rol van biodiversiteit in de natuur. In relatie tot milieukwesties, worden de heks en hekserij als interessante symbolen in het derde deel van de bundel gebruikt. Dit wordt onder andere geïllustreerd in een dansende heksenkring waarin Malayney Melkzuur en de bacteriële ‘ik’ aan de hand van hekserij samensmelten: “Ik ben de heksenzalf op Malayneys klamme huid, de zalf die ons beiden zal transporteren naar een andere dimensie.’’

Ze gaan op zoek naar de laatste universele gemeenschappelijke voorouder die hen leidt naar Lilith. Lilith is de Moeder aller Demonen, waarover alle heksen uit de bundel samen zeggen: “koningin van ons”. In dit deel van de bundel lijkt er een nieuw verhaal over het leven en de dood op aarde te ontstaan. De heksen symboliseren in dit verhaal een verbinding tussen verschillende dualiteiten door aan de hand van natuurlijke en bovennatuurlijke hekserij het leven samen te laten smelten. Door het gebruik van heksen wordt een duidelijke harmonie gevonden tussen de geest en het lichaam en aan alternatieve denkwijzen over het ontstaan van leven (die in een dualistische wereld te ver van het intellect zouden staan) gehoor gegeven.

Doorbreken dualistische wereld

In de literaire verkenning lijkt de heks de dualistische wereld te kunnen doorbreken door zich tussen tegenovergestelde dualiteiten in te positioneren. In Zaad blijft de heks vanuit dit midden tussen de traditionele machtsstructuren in staan, zelfs wanneer deze worden omgekeerd. Terwijl in Sticky Drama de heks en haar hekserij vanuit dit midden verschillende dualiteiten met elkaar verenigd. Beide literaire werken nodigen de lezer uit om de traditionele dualistische denkwijzen en machtsverhoudingen te herzien en geven gehoor aan alternatieve en spirituele denkwijzen, waardoor ecofeministische interpretaties worden gestimuleerd. Dit benadrukt hoe de heks met haar tegenstrijdige karakter, midden in een dualistische wereld een symbool kan vormen voor het ecofeminisme

---

1. VRT CANVAS. (2020, 22 oktober). De ecofeministe: “Wat heb je aan gelijke rechten in een destructief systeem?” | Klimaatraad 17. YouTube. [Video]. ↩︎
2. Purkiss, D. (2020). Witches, Wizards, Seers & Healers Myths & Tales: Epic Tales. (2020). Flame Tree Collections. ↩︎
3. Atangana Bekono, S. (2021). Zaad. Over overmorgen. andere verhalen over de toekomst. (2021). VRIJDAG ↩︎
4. De Groen, D. (2019). Sticky Drama. Epo, Uitgeverij. ↩︎