Een van de invloedrijkste kunstenaars van de vorige eeuw wordt in 2021, zijn 100e geboortejaar, geëerd. Tientallen exposities en talrijke publicaties over Joseph Beuys zijn, vooral in Duitsland, aangekondigd.
Beuys (1921–1986) was een zelfgecreëerde mythe. Zijn werk was van conceptuele aard; de Honigpumpe, 7000 Eichen of de Fettecke, allemaal hebben ze een verhaal. Hij voedde zijn studenten als professor aan de Kunstacademie Düsseldorf met, soms, wonderlijke ideeën. Zij gingen hun eigen weg en maakten later hun eigen werelden.

Kind van de Nederrijn

Zoals bij vele ‘grote’ kunstenaars is het geboorteland of geboorteplaats van groot belang geweest in zijn oeuvre. Het landschap van de Nederrijn, de stuwwal van Kleef, zijn atelier op de huidige plek van het Museum Kurhaus en de nabijheid van de grens met Nederland. Op de een of andere manier heeft het invloed gehad op het werk van de beeldhouwer, installatiekunstenaar, leraar en activist Beuys.
Wat daarover is gezegd en geschreven vult met gemak een bibliotheek, zoals die van de omvangrijke Beuys-collectie in Schloss Moyland.

Hollands licht

Maar wat betekende Beuys voor Nederland? Daar is niet zo gek veel over bekend volgens mijn onderzoek. En betekende hij iets voor ons land of de Nederlandse kunst? Zijn uitzonderlijke band met en gevoel voor de natuur lijkt een aanknopingspunt.
De Nederlandse documentaire Hollands Licht belicht zijn befaamde uitspraak over de inpoldering van de Zuiderzee: ‘Toen Joseph Beuys eind jaren zeventig zei dat het beroemde Hollandse licht volgens hem zijn specifieke helderheid had verloren, erkende hij daarmee zowel het bestaan van zoiets unieks als het Hollands licht, als het feit dat het er niet meer zou zijn. Althans: dat het zijn specifieke helderheid zou hebben verloren. Een dramatische constatering. Volgens Beuys was het licht in Holland (het gebied) halverwege de jaren vijftig veranderd door inpolderingen van het IJsselmeer. Daarmee was volgens hem ook een einde gekomen aan een visuele cultuur die terugging tot de 17e eeuw. Hij zag het IJsselmeer als het oog van Nederland, als een grote lichtreflecterende spiegel. En met de inpolderingen zouden de Nederlanders, aldus Beuys, zichzelf hebben verblind.’¹

Op zoek naar de oersoep

Filosoof en curator Sue Spaid, maakte in 2017 de expositie Ecovention Europe en licht Beuys’ standpunt over de verdwijning van die waterrijke biotopen door inpoldering toe: ‘Wat ik over Beuys weet, is dat hij is opgegroeid bij Kleve, Duitsland, een plek met veel drasland. Aan de andere kant van de grens hebben de Nederlanders daar landbouwgrond van gemaakt. Maar de Duitsers hebben dat landschap behouden. Van jongs af aan leefde Beuys in deze omgeving’.

‘Als hij in 1970 naar Rannoch Moor in Schotland reist, herkent hij datzelfde landschap. Hij was gefascineerd door de Keltische mythologie, vindt hier de oervorm en maakte zelfs een korte film over zijn bezoek. De enige reden die ik daarvoor kan bedenken is dat hij wist dat er een goede kans was dat een of andere ontwikkelaar het water zou dempen met zand en er een woonwijk op zou bouwen. Dat is wat er op het vasteland van Europa gebeurde, en hij was daar erg boos over. Hij schreef veel over de vernietiging van het veenlandschap’.²

‘Wer nicht denken will fliegt raus’*

In de late zomer van 1971 is Beuys met twee fotografen op weg naar het Stedelijk Van Abbemuseum in Eindhoven waar de volgende dag een expositie van zijn werk opent. Onderweg, ter hoogte van de Peel, zien ze een kazemat uit de Tweede Wereldoorlog liggen en er wordt gestopt. Beuys besluit rondom de bunker een spontane actie uit te voeren die bekend is geworden als Aktion im Moor. Deze actie is prachtig beschreven door kunsthistoricus Jos Pouls, op de plek is nog steeds een monument voor Beuys.³

Met deze en andere acties zoals in Rannoch Moor in draslanden of wetlands lijkt Beuys vooral aandacht te vestigen op zichzelf en daardoor op de teloorgang van deze plekken. Niet voor niets was de man lijsttrekker van Die Grünen en tot aan zijn dood lid van deze partij. Een slimme en bewuste campagne die qua aanpak lijkt op de schoolstakingen voor het klimaat in 2018.

*verwijzing naar uitspraak van Beuys over directe democratie tijdens documenta 5

Hoe dit jubileumjaar eruit gaat zien staat in de sterren geschreven. Het is een geluk dat natuurgebieden zoals De Groote Peel en de Unterer Niederrhein gewoon toegankelijk zijn om te wandelen of om vogels te kijken.
En … ik geef alvast een tip voor de eerste expo die de moeite waard is, als het straks weer kan. De kunstenaar Stef Veldhuis, geïnspireerd door Beuys’ oeuvre, verkent in Counterpoints (video) de neiging van de mens tot ordening en behoud, en hoe dit zich verhoudt tot het veranderlijke en vergankelijke karakter van de natuur.

Bronnen:
Beuys (2017). Documentaire van Andres Veiel. Productie: zero one film.
Lucrezia De Domizio Durini. Beuys Voice. Kunsthaus Zürich, 2011.
Caroline Tisdall. Joseph Beuys: we go this way. Violette Editions, London, 1998.
beuys 2021. 100 years of joseph beuys
Sue Spaid.

(Uitgelichte afbeelding: Beuys in Rannoch Moor, Schotland, mei 1970: courtesy of Demarco Archive & Demarco Digital Archive, University of Dundee. Met dank ook aan Museum Kurhaus Kleve voor gebruik van de foto van Gottfried Evers.)