Soms lees je een boek dat je totaal in een greep houdt en dat je het liefst vasthoudt in een noodzakelijke gang naar toilet of keuken. De achterflap maakt al gewag van auteurs en recensenten die overdonderd waren geraakt door het boek. Jan Donkers (NRC) had het bij het verschijnen van Revolutionary Road (1961) van de Amerikaan Richard Yates (1927–1992) zelfs over een “zeldzame daad van literaire rechtvaardigheid”. Die rechtvaardigheid slaat wellicht ook op het feit dat de Nederlandse vertaling ruim 40 jaar op zich liet wachten.

Ikzelf schafte het boek aan, nadat ik erg geboeid naar de toneelversie had gekeken, als livestream op de bank in coronatijd. O.a. Jacob Derwig en de voor mij onbekende Vlaamse actrice Alejandra Theus speelden in deze productie van Theater Rotterdam (in regie van Erik Whien) de sterren van de hemel. Het stuk deed me denken aan (toneel)werken van Yates’ land- en tijdgenoten Tennessee Williams (o.a. Cat on a hot tin roof, 1955) en Edward Albee (Who’s afraid of Virginia Woolf, 1962). Ook zij wisten met hun bijtende stukken over bekvechtende familieleden de oppervlakkigheid en hypocrisie van de zogenaamde betere klasse perfect bloot te leggen. Ik kwam in dat kader de term ‘suburbia’ literatuur tegen. Geen idee of het een officiële stroming is, maar je kunt je er iets bij voorstellen.

De consumptiemaatschappij in de Amerikaanse buitenwijken

Het verhaal speelt zich eind jaren vijftig af in een welvarende buitenwijk in Connecticut. Het stel Frank en April Wheeler lijkt op het eerste oog alles mee te hebben, profiterend van de florerende na-oorlogse economie van de Verenigde Staten. Dit is echter schone schijn: Frank heeft een afstompende kantoorbaan en April treurt om een gefnuikte carrière als actrice. Ze beginnen zich af te zetten tegen hun omgeving en hun vrienden Shep en Milly Campbell en te denken dat zijzelf ‘anders’ (ofwel beter) zijn.

Het leidt echter hun ondergang in: het onderlinge gekibbel neemt alleen maar toe en sterke drank moet er steeds meer aan te pas komen om de boel te kalmeren. Bovendien raakt Frank van verveling verzeild in een escapade op het werk. April begint te geloven dat een nieuw bestaan in Parijs hun huwelijk zal redden en hen de broodnodige persoonlijke ontwikkeling geeft. Weg dus van de oppervlakkige consumptiemaatschappij die Amerika dan al snel (aan het worden) is.

Decadentie en zelfmisleiding

Yates weet deze ontwikkeling mooi in zijn boek te verweven. Hij legt het er niet dik bovenop, maar het is zeker een belangrijk motief. Expliciet wordt het wanneer het gaat om de zoon van hun makelaar die na een opname in een psychiatrische instelling door de buurt op zeer ongemakkelijke manier wordt benaderd én (achter zijn rug om) besproken. De werkelijkheid wordt door hen liever ontkend. “Was dit verhaal, niet op een prachtige manier typerend voor het huidige Amerika?” vraagt Frank aan de Campbells. “Hoe decadent kan een samenleving eigenlijk worden?” Frank spreekt over een collectieve zelfmisleiding: “Moet je zien wat er gebeurt, als iemand echt over de rooie gaat. Bel de politie, zorg vlug dat niemand het ziet, voer hem af en sluit hem op voor hij de buren wakker maakt (p.72).”

De zoon van de makelaar ontwikkelt zich in het verhaal van de rol van ‘de gek’ naar uiteindelijk diegene die alles het beste door lijkt te hebben. Hij doorziet de facade van de Wheelers en maakt dit op een pijnlijke wijze aan Frank duidelijk, als hij van hen hoort dat het Parijse avontuur toch niet doorgaat:

“Wat is er gebeurd? De bibberatie gekregen, of hoe zit dat? Besloten dat je het hier achteraf toch wel leuk vindt? Bedacht dat het in die ouwe vertrouwde “hopeloze leegte” eigenlijk toch wel gezellig is, of… Wow, die was raak! Moet je z’n gezicht zien! Wat is er, Wheeler? Word ik warm (p.276)?”

Scherpe waarnemingen en nabije personages

De personages die Yates ten tonele voert, wekken ondanks hun geruzie, jaloezie en onhandigheid – of juist wel daardoor – sympathie op, al zou je als lezer ze maar al te graag af en toe goede raad willen geven. Ze zijn helemaal niet inslecht, ze proberen het ook wel, maar veel lijkt uit hun handen te glippen. Yates zet het allemaal kracht bij door uit te blinken in het puntig en bijtijds hilarisch beschrijven van kleine gebaren, zoals zenuwtrekjes, non-verbale communicatie en bepaalde rituelen.

De hoofdrolspelers komen door deze scherpe waarnemingen enorm tot leven. Thomas Verbogt zegt het in zijn voorwoord treffend: hij raakte verslaafd aan de nabijheid van de personages. Uiteindelijk leven we sterk met hen mee en herkennen we ook dingen in hen. We prutsen zelf ook maar wat aan in het leven natuurlijk, maar we hopen het iets beter te doen dan de Wheelers.

Profetisch én actueel

Het boek, ofschoon uit 1961 en zich afspelend in 1955, is nog verontrustend actueel. Het werpt een akelig precieze blik op de manier waarop we nu nog steeds leven. Wie denkt dat het kapitalisme en de yups in de jaren 80 of 90 zijn opgekomen, komt erachter dat – in ieder geval in de Verenigde Staten – al decennia eerder in opkomst waren. Tja, het land van de onbegrensde mogelijkheden kende toen al genoeg mindere kanten.

Anderzijds is het werk nog actueel, omdat het over jonge mensen gaat met (te hoge) toekomstverwachtingen en die uiteraard niet ontkomen aan teleurstellingen, twijfels én het onontkoombare vergelijken met anderen. Geld, baan, huis, kinderen en het ‘is dit alles?’-gevoel? Ook in deze tijd een veel gehoorde discussie, over of jongvolwassenen wel voldoende geëquipeerd zijn om met de tegenslagen des levens om te gaan.

Misschien daarom ook niet onlogisch dat het boek in 2008 werd verfilmd, met Leonardo DiCaprio en Kate Winslet in de hoofdrol. En zo te zien doet de voorstelling van Theater Rotterdam nog een keer enkele theaters aan!

(Uitgelichte afbeelding: Revolutionary Road door Theater Rotterdam / ITALive, foto © Sanne Peper)