Sinds ik op steenworp afstand van de Pastoe-fabriek in Rotsoord woon, is er een ding wat me niet loslaat: de roestrode letters van p a s t o e die prijken op de voormalige meubelfabriek aan de Vaartsche Rijn. Want je kunt me gerust een ‘lettergek’ noemen, iemand die obsessief geïnteresseerd is in typografie.
De motivatie om meer over de geschiedenis van de letters en dus de fabriek te weten te komen, riep vragen op. Wie ontwierp de huidige gevelletters en hoe lang staan ze er al? Het Pastoe-woordmerk is een prominent herkenningspunt van Rotsoord maar tot 1969 was hier bijvoorbeeld nog een ander woordmerk te zien.

Geschiedenis van Pastoe in Rotsoord

Pastoe is een meubelmerk dat vooral bekend staat om haar duurzaamheid, in de zin dat de meubels lang mee gaan. Vraag het je ouders of hun ouders, die hadden of hebben misschien nog een Pastoe-kast of Pastoe-stoel staan.
De roots van het merk liggen in (of op) Rotsoord. Hoewel de voorloper van Pastoe, UMS (Utrechtse Machinale Stoel- en Meubelfabriek), in 1913 door Frits Loeb opgericht, een stukje noordwaarts aan de Oosterkade 30 begon. Toen de ruimte daar te klein werd, verhuisde de fabriek rond 1918 naar het pand van de voormalige Tegelfabriek ‘Holland’ aan het Rotsoord. Na WWII sloeg de fabriek een andere, eigentijdse koers in en in 1948 werd de nieuwe merknaam ‘Pastoe’ geïntroduceerd, die aan de afkorting UMS werd geplakt.

Huisstijl

In de 112 jaar van het bestaan is er veel geschreven over de meubels en de ontwerpers van die meubels. Daar ga in dit stukje verder niet op in. Mijn interesse lag in die letters maar zoals dat gaat, ontbrak de tijd en energie omdat het ‘reguliere’ werk ertussen kwam. Hoewel ik in de afgelopen jaren wel hier en daar wat heb gepolst.
Zo kwam ik via de HKTH bij Nico Dielen terecht, voormalig directeur avondschool Grafisch Lyceum in de wijk en eveneens letterfanaat. Over de keuze voor het lettertype en de schrijfwijze wist hij te vertellen: ‘Ik denk dat de invloed van Artifort, een ander meubelmerk van naam, heeft doorgewerkt in de schrijfwijze en typografie van de naam p a s t o e in onderkast, dus kleingeschreven.
Publicist Arjan den Boer, auteur van ‘Vergeten gebouwen in Utrecht 1850–1940’ voegde toe: ‘Het lijkt mij dat de gevelbelettering niet per se een echte ‘ontwerper’ hoeft te hebben, maar bijvoorbeeld door de (verbouwings)architect is bedacht of simpelweg voortvloeide uit een algemene keuze voor de letter van de huisstijl.’

Helvetica

Op zoek naar de huisstijlen van Pastoe kom ik al snel, ook via tips van eerdergenoemde kenners, uit bij ontwerper Harry N. Sierman (1927–2007). Sierman werd in de jaren 60 vaker ingeschakeld voor de typografische verzorging van het drukwerk van de fabriek. Zo ontwierp hij naast de huisstijlen, de catalogi, advertentiemateriaal en autobelettering.
Nico Dielen: ‘Het lettertype van de gevelletters is een Helvetica-‘achtige’, het is een wat vrije vertaling van het originele logo. Aan de zijkant van het ketelhuis en in alle verdere uitingen is het prima toegepast. Waarschijnlijk is het door Pastoe zelf getypografeerd/gemaakt.’
Gert Staal is auteur van het boek ‘Pastoe 100 jaar vernieuwing in vormgeving’ en designcriticus. Ik benaderde hem en hij vertelt: ‘Je ziet dat het logo door de jaren heen met grote regelmaat wordt aangepast, ook in de naoorlogse tijd. Soms zijn daar grafisch ontwerpers bij betrokken geweest, maar zoals altijd bij het bedrijf was men ook niet te beroerd om zelf een beetje te sleutelen aan een bestaand ontwerp. De keuze voor de ‘zuivere’ Helvetica¹ past bij de toekomstgerichte oriëntatie van het bedrijf in de jaren 60. Door de economische malaise van de jaren 70 zie je dat het grafisch materiaal (net als de collecties) vanaf dat moment vaak worden aangepast aan wat men vermoedt dat de veranderende smaak van de markt is. Terwijl dat in drukwerk relatief makkelijk was, werden de letters op de gevel natuurlijk met rust gelaten.’

De letters blijven

In 2016 verhuisde de meubelproductie van Pastoe naar een industrieterrein in Houten. Het merk heet nu, na een faillissement en een doorstart ‘Pastoe Furniture BV’ en heeft een nieuw logo. Gelukkig bleven de iconische letters achter op het ketelhuis en de voormalige fabriek is nu het onderkomen van de HKU Beeldende Kunst.
In 2023 bleek dat de constructie van de letters in slechte conditie verkeerde. De nieuwe gebouweigenaar zorgde ervoor dat, na een niet onopgemerkte afwezigheid van een aantal maanden, p a s t o e gerestaureerd en al terug is. Het karakteristieke woordmerk wordt nu met leds verlicht en grijpt zo terug naar de oude neonverlichting. Klaar om bewonderd te worden door een volgende generatie lettergekken.

Bronnen:
R. Stenvert. ‘Cultuurhistorische rapportage UMS Pastoe Utrecht’. BBA, 2008.
Anne van der Zwaag, Gert Staal. ‘Pastoe 100 jaar vernieuwing in vormgeving’. nai010, 2013.
Historische Kring Tolsteeg-Hoograven
Wikipedia
Simon Garfield. ‘Precies mijn type’. Podium, 2012.

Speciale dank aan: Nico Dielen, Arjan den Boer, Gert Staal en Allard Pierson – De Collecties van de Universiteit van Amsterdam, die de grafische collectie van Harry N. Sierman beheert.

(Uitgelichte afbeelding: Pastoe-fabriek met watertoren, 2011 (© Susan Sandérus)

1. De Helvetica (tot 1960 ‘Neue Haas Grotesk’) zag het levenslicht in 1957 bij Bazel in Zwitserland. Het kreeg in Nederland vooral bekendheid door de ontwerpen van Wim Crouwel (1928–2019). De meest onderscheidende letter is de onderkastletter a, deze heeft een licht zwangere druppelbuik en een ‘voetje’. Het lettertype had in de jaren 60 een grote invloed in de reclamewereld, het zorgde voor een frisse wind tussen de tot dan veel gebruikte sier- en schreefletters. ↩︎